Η επίδραση των νέων τεχνολογιών επικοινωνίας στην εξ αποστάσεως εκπαίδευση από την σκοπιά του τεχνολογικού ντετερμινισμού

της Σγουρώς Χρυσού

Στην ιστορία των Μέσων Επικοινωνίας ποικίλες είναι οι θεωρίες που έχουν αναπτυχθεί προκειμένου να διερευνηθεί η επίδρασή τους στην κοινωνία ή το αντίστροφο. Μία τέτοια θεωρία είναι και εκείνη της τεχνολογικής νομοτέλειας, σύμφωνα με την οποία οι τεχνολογικές μεταβολές στα Μέσα Επικοινωνίας προκαλούν κοινωνικές μεταβολές, ακόμα και κοινωνικές επαναστάσεις.

Στην παρούσα εργασία θα προσπαθήσουμε να ελέγξουμε τη θεωρία του τεχνολογικού ντετερμινισμού, θέτοντάς την ως υπόθεση εργασίας μέσα από μία συγκεκριμένη κοινωνική παράμετρο, αυτήν της εκπαίδευσης, και μάλιστα της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης.  Πιο συγκεκριμένα, θα προσπαθήσουμε να διερευνήσουμε σε ποιο βαθμό οι Τεχνολογίες της Πληροφορίας και Επικοινωνίας (ΤΠΕ)  (ανεξάρτητη μεταβλητή) επιδρούν στη δομή και λειτουργία του εκπαιδευτικού συστήματος  προωθώντας δυναμικές εκπαιδευτικές αλλαγές, όπως στην εκπαίδευση από απόσταση (ενδιάμεση μεταβλητή) που μεταβάλλουν την κοινωνική σύνθεση (εξαρτημένη μεταβλητή).

Η εκπαίδευση αποτελεί διαχρονικά ένα σημαντικό κοινωνικό παράγοντα εξέλιξης, ανάπτυξης, προόδου και δομικής διαφοροποίησης της κοινωνίας. Κάθε κοινωνία υιοθετεί το εκπαιδευτικό σύστημα που καλύπτει τις πολιτισμικές, πολιτικές, οικονομικές και ιδεολογικές – αξιακές αναφορές της. Την εποχή της παγκοσμιοποίησης, ωστόσο, δεν θα μπορούσε η εκπαίδευση να παραμένει προσκολλημένη σε αγκυλώσεις, μεθόδους ή προγράμματα διδασκαλίας που θεωρούνται παρωχημένα και αναποτελεσματικά. Η σύγχρονη παγκοσμιοποίηση ήταν απόρροια της ραγδαίας τεχνολογικής ανάπτυξης, κυρίως στην πληροφορική και στην επικοινωνία. Η ανάπτυξη αυτή είχε ως αποτέλεσμα μια σειρά οικονομικών και κοινωνικών αλλαγών που αναπόφευκτα επηρέασαν και την εκπαίδευση. Ο ρόλος της εκπαίδευσης αναθεωρήθηκε και αναβαθμίστηκε, με ιδιαίτερη έμφαση στην εξ αποστάσεως εκπαίδευση, προκειμένου να καταστεί δυνατή η προετοιμασία πολιτών ικανών να αντιμετωπίσουν τις νέες προκλήσεις του παγκοσμιοποιημένου περιβάλλοντος.

Η εκπαίδευση ως διαδικασία δεν είναι στατική, όπως δεν είναι στατικό και το κοινωνικό περιβάλλον. Στην ιστορική της διαδρομή ως θεσμού επηρεάζει αλλά και επηρεάζεται από αλλαγές που προκύπτουν στα επιστημονικά, κοινωνικά, πολιτικά και οικονομικά δεδομένα, με πιο πρόσφατο παράδειγμα τις αλλαγές που οφείλονται στην εισαγωγή και χρήση των νέων μέσων ή ΤΠΕ, όπως ονομάζονται: των ηλεκτρονικών υπολογιστών και του διαδικτύου.  Σύμφωνα με τον Anthony Giddens  τα μέσα επικοινωνίας ασκούν σημαντικές επιδράσεις «γιατί είναι τα μέσα πρόσβασης στην γνώση από την οποία εξαρτώνται πολλές κοινωνικές μας δραστηριότητες» (Giddens, 2009:487). Η πρόσβαση στη γνώση γίνεται επιτακτική ανάγκη λόγω των έντονων αλλαγών που συντελούνται στην κοινωνική και επαγγελματική ζωή των πολιτών. Η διά βίου μάθηση (ΔΒΜ) εξυπηρετεί τη διαρκή επικαιροποίηση των δεξιοτήτων, την αναβάθμιση των γνώσεων, την επιμόρφωση, κατάρτιση ή εξειδίκευση των επαγγελματιών. Αλλά δε θα μπορούσε να γίνει εφικτή στο εύρος που συναντάται σήμερα αν δεν υπήρχε η κατάλληλη επικοινωνιακή τεχνολογία να την στηρίξει (Bolz, 2008). Η έλευση και διάδοση των ΤΠΕ, λοιπόν, στήριξε το βασικό σκέλος της ΔΒΜ, την εκπαίδευση από απόσταση, που δημιουργεί νέα δεδομένα στην εκπαίδευση και επιφέρει τεράστιες αλλαγές στο ρόλο, τη δομή, τη λειτουργία, την απήχηση και συμβολή της στην κοινωνία.

Η εξ αποστάσεως εκπαίδευση δεν είναι νεοφανής θεσμός. Ήδη από το τέλος του 19^ου αιώνα υπήρχε δυνατότητα για διδασκαλία από απόσταση, η οποία βασιζόταν στο έντυπο υλικό που αποστελλόταν ταχυδρομικά από τον εκπαιδευτή στον εκπαιδευόμενο. Το υψηλό κόστος και ο μακροχρόνιος ορίζοντας που συνεπαγόταν η διαδικασία, σε συνδυασμό με ποικίλους κοινωνικοοικονομικούς παράγοντες, καθιστούσε την εκπαίδευση από απόσταση προνόμιο των λίγων, συνήθως εγγράμματων και πλούσιων που ανήκαν στην αριστοκρατία ή την ανώτερη αστική τάξη. Η εμφάνιση και καθιέρωση νέων μέσων επικοινωνίας από τα μέσα του 20^ου αιώνα, αρχικά του ραδιοφώνου και έπειτα της τηλεόρασης και του βίντεο, διαφοροποίησαν και τα δεδομένα στην εκπαίδευση από απόσταση. Η χρήση των νέων μέσων από ευρύτερα στρώματα του πληθυσμού οδήγησε σε μια διεύρυνση των εκπαιδευτικών δυνατοτήτων που μπορούσαν να απολαμβάνουν οι ενδιαφερόμενοι. Η μετάδοση ραδιοφωνικών και τηλεοπτικών εκπαιδευτικών προγραμμάτων που απευθύνονταν στο ευρύ κοινό ήταν γεγονός. Όμως, αν και τα μέσα αυτά εμπλούτιζαν τη μαθησιακή διαδικασία και ήταν αρκετά εύχρηστα, η εξ αποστάσεως εκπαίδευση, για λόγους οικονομικούς, κοινωνικούς ή τεχνικούς περιοριζόταν σε μικρό εύρος μαθησιακών αντικειμένων που σχετίζονταν κυρίως με καλλιτεχνικά θέματα ή τη διδασκαλία ξένων γλωσσών. Έτσι, πάλι η απήχηση που είχε αυτό το εκπαιδευτικό εργαλείο δεν ήταν η αναμενόμενη. Σήμερα διανύουμε την τρίτη φάση της Εξ αποστάσεως εκπαίδευσης (ΕξΑΕ), κατά την οποία μια σειρά τεχνολογικών μέσων και εφαρμογών που στηρίζονται στη χρήση του ηλεκτρονικού υπολογιστή και του διαδικτύου (πολυμέσα ή ΤΠΕ) έχουν επιφέρει ραγδαίες εξελίξεις στην εκπαίδευση από απόσταση, που γίνεται πλέον ηλεκτρονική (e-learning).

Η καθοριστική επίδραση των νέων τεχνολογιών στην εκπαίδευση γίνεται εμφανής αν αναλογιστούμε ότι το διαδίκτυο, εκτός από το αμερικανικό Πεντάγωνο, ήταν αρχικά διαδεδομένο και σε πανεπιστήμια των θετικών επιστημών, κυρίως, για μεγάλο χρονικό διάστημα. Όσο το διαδίκτυο γινόταν κτήμα ολοένα και περισσότερων πολιτών ανά τον κόσμο, τόσο διαπιστωνόταν και η ανάγκη να αναθεωρηθεί ο ρόλος της ΕξΑΕ, ώστε η γνώση να διαχέεται ευκολότερα, ταχύτερα, αποτελεσματικότερα. Οι δυνατότητες που παρείχαν τα νέα μέσα ήταν πλέον απεριόριστες, καθιστώντας τη μάθηση δυνατή σε συντομότερο χρονικό διάστημα, με μικρότερο κόστος, με δυνατότητα επιλογής μεταξύ πολλών μαθησιακών εργαλείων, διδακτικών μοντέλων και προγραμμάτων σπουδών, και μάλιστα από έγκυρους φορείς και εκπαιδευτικά ιδρύματα όλων των βαθμίδων.

Σήμερα, η ηλεκτρονική εξ αποστάσεως εκπαίδευση έχει ενταχθεί στη ζωή μας, καθιστώντας τη μάθηση εφικτή έξω από το χώρο, το χρόνο, την ηλικία, την οικογενειακή ή επαγγελματική κατάσταση, το επίπεδο σπουδών, την πνευματική ή σωματική αρτιμέλεια ή ιδιαιτερότητα, το φύλο ή τη φυλή, τα ενδιαφέροντα. Παρέχει ευκαιρίες για εκπαίδευση και μόρφωση σε όλους, ανεξάρτητα από περιορισμούς και διακρίσεις. Αποδεσμεύει την εκπαιδευτική κοινότητα από τα ασφυκτικά χωροχρονικά πλαίσια διδασκαλίας, δίνοντας την ευκαιρία στον καθένα να καθορίσει ο ίδιος το ρυθμό, το χρόνο, το χώρο, τον τρόπο μάθησης που τον εξυπηρετεί. Συμβάλλει στην εξοικονόμηση πόρων και για τους φορείς αλλά και για τους πολίτες, καθώς τα μέσα και τα υλικά που απαιτούνται είναι ελάχιστα, εύχρηστα και συχνά αρκετά πιο οικονομικά. Προωθεί την ανάπτυξη των ιδιαίτερων ενδιαφερόντων και κλίσεων μέσα από τη δυνατότητα επιλογής μιας πολύ μεγάλης γκάμας εκπαιδευτικών προγραμμάτων. Σέβεται την ατομικότητα ενώ παράλληλα παρωθεί στην ενίσχυση της συνεργασίας και της αλληλεπίδρασης των συμμετεχόντων. Συμπληρώνει και εμπλουτίζει τις παραδοσιακές μεθόδους εκπαίδευσης, προσδίδοντας ευελιξία και δυναμικότητα στο μαθησιακό περιβάλλον. 

Η εκπαίδευση από απόσταση ήδη χαρακτηρίζεται από αρκετούς θεωρητικούς ως η εκπαίδευση του μέλλοντος, που θα βοηθήσει τους πολίτες όχι μόνο να επιτυγχάνουν βασικούς γνωστικούς στόχους αλλά και να εντάσσονται αρμονικά στην κοινωνία και να ανταποκρίνονται με επιτυχία στις μεταβαλλόμενες συνθήκες ζωής και εργασίας. Υπάρχει, βέβαια, μερίδα θεωρητικών που αμφισβητούν τα παραπάνω πλεονεκτήματα και υποστηρίζουν ότι είναι ορατός ο κίνδυνος μιας ταξικής διαίρεσης νέου τύπου στην κοινωνία. Ότι, δηλαδή, η ηλεκτρονική μάθηση προϋποθέτει πρώτα απ’ όλα την δυνατότητα πρόσβασης στα τεχνολογικά μέσα, κάτι που ακόμα δεν αποτελεί πραγματικότητα για όλο τον κόσμο. Υπάρχει, λένε, ο κίνδυνος να περιθωριοποιηθούν όσοι παραμένουν για διάφορους λόγους τεχνολογικά αναλφάβητοι και να καταλήξουμε στον ψηφιακό δυϊσμό της κοινωνίας. Για να αποτραπεί αυτός ο κίνδυνος, ωστόσο, προέκυψαν σημαντικές αλλαγές στα εκπαιδευτικά προγράμματα πολλών χωρών, ώστε οι ΤΠΕ να ενταχθούν στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση και οι πολίτες του αύριο να είναι από μικρή ηλικία εξοικειωμένοι με τις τεχνολογικές αλλαγές. Επιπλέον, η αύξηση των προγραμμάτων ΕξΑΕ όχι μόνο στα Ανοικτά αλλά και στα συμβατικά Πανεπιστήμια, και οι υπεράριθμες αιτήσεις υποψήφιων σπουδαστών σε σχέση με τον αριθμό των θέσεων που προβλέπονται για κάθε πρόγραμμα, αφήνουν εκτεθειμένους όσους κινδυνολογούν για το μέλλον της κοινωνίας. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι απαιτείται η θεσμοθέτηση ουσιαστικών παιδαγωγικών και επιστημονικών κριτηρίων που θα λειτουργούν ως αντίβαρο στα μειονεκτήματα της εκπαίδευσης από απόσταση[1]. Η διαπίστωση και η αναγκαιότητα αυτή, ωστόσο, δεν αναιρεί το γεγονός ότι χάρη στην ΕξΑΕ η διεύρυνση, η διάχυση και η πρόσβαση στη γνώση αποτελεί μια πραγματική επανάσταση της εποχής μας. Κι αυτό με τη σειρά του έχει σαφείς επιπτώσεις στη σύνθεση της κοινωνίας, καθώς το αυξημένο πνευματικό και μορφωτικό επίπεδο, η συνεχής επαγρύπνηση και δραστηριοποίηση των πολιτών μεταβάλλουν τόσο το επικοινωνιακό όσο και το κοινωνικό πεδίο.

Συμπερασματικά, διαπιστώνεται η επιβεβαίωση της θεωρίας της τεχνολογικής νομοτέλειας στην περίπτωση της εκπαίδευσης από απόσταση. Κάθε τεχνολογική μεταβολή που οδηγούσε στην εμφάνιση ενός νέου επικοινωνιακού μέσου προκαλούσε διαφοροποιήσεις στη δομή και τη λειτουργία του επικοινωνιακού μοντέλου και αυτές με τη σειρά τους σημαντικές μεταβολές στην ΕξΑΕ. Η ταχύτατη εξάπλωση της τεχνολογίας των υπολογιστών και του διαδικτύου, που στην παρούσα υπόθεση εργασίας επιλέχθηκε ως ανεξάρτητη μεταβλητή, σαφέστατα διαφοροποίησε την εκπαιδευτική πρακτική και πολιτική στο χώρο της ΕξΑΕ (ενδιάμεση μεταβλητή), που με τη σειρά της επέφερε σημαντικές ανακατατάξεις στην κοινωνία (εξαρτημένη μεταβλητή), αναφορικά με τη διάχυση και την προσβασιμότητα της γνώσης, τη διάνοιξη οριζόντων σε επαγγελματικό επίπεδο και κατά συνέπεια την ετοιμότητα και τη δυνατότητα άμεσης προσαρμογής και ανταπόκρισης των πολιτών στις αυξημένες απαιτήσεις της παγκοσμιοποίησης. Τέλος, αξίζει να επισημανθεί ότι αν και

υπάρχει σαφής αλληλεπίδραση τεχνολογίας – κοινωνίας και η σχέση είναι αμφίδρομη, στην παρούσα υπόθεση εργασίας καταδεικνύεται ότι οι τεχνολογικές μεταβολές είναι εκείνες που προηγούνται και υπερέχουν στην ταχύτητα και την ένταση επίδρασής τους έναντι των κοινωνικών αλλαγών και επιδράσεων.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αναστασιάδης Π., «Η Διδακτική Αξιοποίηση της Διαδραστικής Τηλεδιάσκεψης στο Σύγχρονο Σχολείο: Κοινωνικο – Εποικοδομητική Προσέγγιση», http://edc.yoc.gr/~odysseas/webs/2004_ano/perigrafes/2004_Theoritiko%20Plaisio.pdf (10/11/2012)

Banta T.W., «Quality in Distance Education: Focus on On-Line Learning», The review of Higher Education, Vol.27, No.4, Summer 2004, pp.577-278, http://muse.jhu.edu/journals/rhe/summary/v027/27.4banta.html (11/11/2012)

Bolz N., Το αλφαβητάρι των μέσων, μετάφ. Λευτέρης Αναγνώστου, Σμίλη, Αθήνα 2008

Γκιρτζή Μ., «Ανιχνεύοντας την Πορεία του E-learning στα «Χρονικά της Εκπαίδευσης» και Εφαρμόζοντάς το σε μια Πρόταση για την Επιμόρφωση στη Μουσειακή Εκπαίδευση», εισήγηση στο 5^ο Διεθνές Συνέδριο για την Ανοικτή και Από Απόσταση Εκπαίδευση, Νοέμ. 2009, http://artemis.eap.gr/icodl2009/ICODL_5/My%20Webs/ICODL/A2-PDF/103.pdf (11/11/2012)

Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, «Πολιτική στον τομέα της Εκπαίδευσης, της Επαγγελματικής Κατάρτισης και της Νεότητας», http://www.europarl.europa.eu/factsheets/4_16_0_el.html (13/11/2012)

Giddens A., Κοινωνιολογία, μετάφ.-επιμ. Δημ. Γ. Τσαούσης, Gutenberg, Αθήνα 2009

Κόκκινος Δ., «Εξ Αποστάσεως Εκπαίδευση: Νέες προκλήσεις για τις ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες», http://users.ntua.gr/dennis/pubs/14palc.pdf (11/11/2012)

Κόκκινος Δ. «Σύγκριση Ανοικτών Πανεπιστημίων της Ευρώπης με έμφαση στις υπηρεσίες των βιβλιοθηκών τους», http://users.ntua.gr/dennis/pubs/comparison1.pdf (11/11/2012)

Κρητικού Σ., Κουτσούμπα Σ., «Ανοικτή και Εξ Αποστάσεως Τριτοβάθμια Εκπαίδευση και Άτομα με Αναπηρία. Η περίπτωση του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου», Open Education, Vol.7, No.21, 2011, pp.88-98, http://journal.openet.gr/index.php/openjournal/article/download/135/83 (9/11/2012)

Konetes G., «Distance Education’s Impact during Economic Hardship. How distance learning impacts educational institutions and businesses in times of economic hardship», International Journal of Instructional Media, Vol.38, No.1, 2011, pp.7-15, http://web.ebscohost.com/ehost/detail?vid=4&hid=128&sid=76b046a0-df08-4c0e-957c-7512671e4047%40sessionmgr114&bdata=JnNpdGU9ZWhvc3QtbGl2ZQ%3d%3d#db=ufh&AN=59667097 (12/11/2012)

Konetes G., «The Impact of Distance Education on Developing Nations in Terms of Learning, Society and Barriers», International Journal of Instructional Media, Vol.37, 2010, pp.333-341, http://web.ebscohost.com/ehost/detail?vid=4&hid=128&sid=76b046a0-df08-4c0e-957c-7512671e4047%40sessionmgr114&bdata=JnNpdGU9ZWhvc3QtbGl2ZQ%3d%3d#db=ufh&AN=57048842 (12/11/2012)

ΜακΚουέιλ Ν., Η Θεωρία της Μαζικής Επικοινωνίας για τον 21 ο αιώνα, μετάφ. Κάτια Μεταξά, Καστανιώτης, Αθήνα 2003

McLuhan M, «Το μέσο είναι το μήνυμα», Το μήνυμα του μέσου, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1991

Moller L., «Designing Communities of Learners for Asynchronous Distance Education», Educational Technology Research and Development, Vol.46, No.4, 1998, pp.115-122, http://www.jstor.org/stable/30220222 (12/11/2012)

Oliver R., Reeves T.C., «Dimensions of Effective Interactive Learning with Telematics for Distance Education», Educational Technology Research and Development, Vol.44, No.4, 1996, pp.45-56, http://www.jstor.org/stable/30220157 (12/11/2012)

Παρούτσας Δ., «Διαφορές συμβατικής και εξ αποστάσεως εκπαίδευσης», http://paroutsas.jmc.gr/dist_edu/htm (10/11/2012)

Patel C., Patel T., « Exploring a Joint Model of Conventional and Online Learning Systems», e-Service Journal, Vol.4, No.2, Winter 2005, pp.27-46, http://muse.jhu.edu/journals/esj/summary/v004/4.2patel.html (10/11/2012)

Paulson K., «Reconfiguring Faculty Roles for Virtual Settings», The Journal of Higher Education, Vol.73, No.1, Jan.-Feb. 2002, pp.123-140, http://muse.jhu.edu/journals/jhe/summary/v073/73.1paulson.html (11/11/2012)

Σαχινίδης Κ.Β., Πολυχρονάκης Γ., «ΤΠΕ και Εξ Αποστάσεως Εκπαίδευση στην Υπηρεσία της Διά Βίου Μάθησης. Πρόσβαση στη γνώση ή ένας νέος ψηφιακός δυϊσμός;», εισήγηση στο 5^ο Διεθνές Συνέδριο για την Ανοικτή και Από Απόσταση Εκπαίδευση, Νοέμ. 2009, http://artemis.eap.gr/icodl2009/ICODL_5/My%20Webs/ICODL/A2-PDF/1119.pdf (11/11/2012)

ΥΠΕΠΘ-ΓΓΕΕ, Εκπαίδευση Ενηλίκων. Η εξ αποστάσεως εκπαίδευση στην εκπαίδευση ενηλίκων – Παραδείγματα και Περιπτώσεις Εφαρμογής, http://repository.edulll.gr/edulll/retrieve/2535/790.pdf (12/11/2012)

---

[1] Μειονεκτήματα που στην πράξη μπορούν να συμπυκνωθούν στον προσδιορισμό «απόσταση», και αφορούν κυρίως στην απουσία άμεσων διαπροσωπικών σχέσεων μεταξύ των εμπλεκομένων.