Το μέσο είναι το μήνυμα

της Λίνας Βαλσαμίδου

«Το μέσο είναι το μήνυμα» είχε υποστηρίξει κάποτε ο MarshallMcLuhan, κάνοντας τη φράση αυτή «ευαγγέλιο» στα χέρια των ασχολούμενων με τα μέσα της μαζικής επικοινωνίας. Και – αν μιλήσουμε για εφημερίδες - στη θέση του μηνύματος μπορούμε να τοποθετήσουμε, όχι μόνο το περιεχόμενο, αλλά και την ίδια την εφημερίδα.

Τι σημαίνει αυτό; Ας πάρουμε για παράδειγμα την επίσκεψη της κ. Μέρκελ στην Αθήνα και ας εξετάσουμε την παρουσίαση του ίδιου γεγονότος –λεκτικά και εικονιστικά- μέσα από 4 ιστορικές εφημερίδες: το Βήμα, τον Ριζοσπάστη, την Καθημερινή και τον Ελεύθερο Τύπο.

Το Βήμα, μια κεντρώα εφημερίδα με κεντρο-αριστερά ανοίγματα και κεντρο-δεξιές αποκλίσεις, που παλιά κάλυπτε την κεντρο-αριστερά, και σήμερα απευθύνεται σε ευκατάστατα-μεσαία στρώματα, κάλυψε το θέμα της επίσκεψης της κ.Μέρκελ με ένα άρθρο τοποθετημένο στο κέντρο του πρωτοσέλιδου της έντυπης έκδοσης της 7^ης του Οκτώβρη -σημειωτικά ο εν λόγω χώρος αποτελεί τον«πυρήνα» της πληροφορίας- και με εικόνα που δηλώνεται –και πάλι σημειωτικά- η υπεροχή της κ. Μέρκελ, μια που τοποθετείται πάνω από τον κ. Σαμαρά. Τα υπόλοιπα ρεπορτάζ αναφέρονταν στις συγκεντρώσεις, τις δηλώσεις των πολιτικών και τη συμβολική σημασία της επίσκεψης. Η εφημερίδα με τις οπτικές επιλογές της, στατικές εικόνες των διαδηλωτών, εικόνες από τις πορείες και τις αντιδράσεις –ουσιαστικά, εικονιστικά κείμενα με αριστερίζοντα προτάγματα-προσπάθησε υπόρρητα να εδραιώσει και οπτικά το μήνυμα για έναν κόσμο που κινείται και αντιδρά, παράλληλα με τις λεκτικές σημάνσεις ότι η επίσκεψη δεν ήταν «…τίποτα περισσότερο από μια χειρονομία», αλλά και ένα «συμβολικό μήνυμα στήριξης προς την Ελλάδα».

Ο Ριζοσπάστης, η ιστορική εφημερίδα του ΚΚΕ, με κοινό που επιθυμεί να είναι η εργατική τάξη αλλά και οι αγρότες, όπως και ένα μεγάλο μέρος των φοιτητών, ως προς την επίσκεψη της κ. Μέρκελ την 9^η του Οκτώβρη, επέλεξε ρεπορτάζ που εστιάζουν, στις διαδηλώσεις, στην αγωνιστική δράση της 8^ης Οκτωβρίου, στα μέτρα «της αστυνομοκρατίας». Η εφημερίδα παρουσίασε έναν φανερό εστιασμό στις διαδηλώσεις, με προσεκτικές λεξιλογικές επιλογές –ρητός παρακινηματικός λόγος κυρίως στους τίτλους- που παρέπεμπαν σε ένα γενικό αίσθημα εξέγερσης, αντίθεσης, αγώνα, με πρόταγμα το κεντρικό άρθρο, στο πάνω -«ιδεώδες» κατά τους Kress και van Leeuwen- μέρος της εφημερίδας. Οι επιλεγμένες εικόνες με το λαό –κυρίως νέους- να διαδηλώνει σε μετωπική θέαση - μια στάση που σημειωτικά συνιστά «αίτημα» για προσοχή και διαμορφώνει με τους θεατές μια διαπροσωπική σχέση σε φαντασιακό επίπεδο- και με κυρίαρχο χρώμα το κόκκινο –που σύμφωνα με τον Kandinsky επηρεάζει περισσότερο τη συμπεριφορά των ατόμων- μετέφεραν τα μηνύματα της συλλογικής δράσης και της αντίδρασης στην εξουσία, που η συγκεκριμένη εφημερίδα θέλει να προτάξει.

Η Καθημερινή, μια εφημερίδα που απευθύνεται στα μεσαία – ανώτερα κεντροδεξιά κοινωνικά στρώματα, όμως εδώ και αρκετά χρόνια φιλοξενεί κατά διαστήματα στην αρθρογραφία της και ορισμένες κεντροαριστερές απόψεις, προσπάθησε να δώσει ένα στίγμα σοβαρότητας αλλά και ψύχραιμης ματιάς όσον αφορά στην επίσκεψη της κ. Μέρκελ στην Αθήνα. Τα ρεπορτάζ που δημοσίευσε έδιναν την εντύπωση της σφαιρικής ή/και συγκροτημένης κάλυψης της επίσκεψης -από τις συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας, τα αυστηρά μέτρα ασφαλείας, μέχρι τις δηλώσεις των πολιτικών και την σε βήμα-βήμα παρουσίαση της επίσκεψης.Όμως η τοποθέτηση του βασικού άρθρου, την 9^η του Οκτώβρη, στο πάνω μέρος της εφημερίδας –σημειωτικά στο χώρο του «ιδεώδους»- χωρίς εικόνα, παρά μόνο γραπτό κείμενο –ένα ακόμα δείγμα του μορφωμένου κοινού στο οποίο απευθύνεται,το οποίο προτάσσει τη γραφή έναντι της εικόνας- υπό τον τίτλο "Καθοριστική επίσκεψη Μέρκελ", η Καθημερινή υπογράμμισε πως η «επίσκεψη Μέρκελ συνιστά εκ των πραγμάτων μήνυμα παραμονής της Ελλάδας στην Ευρωζώνη και στήριξης της κυβέρνησης Σαμαρά» ενώ παράλληλα,στη συνολική αρθρογραφία, επισήμανε την «υψηλή συμβολική και πολιτική αξία» που αποδίδει η κυβέρνηση στην εν λόγω επίσκεψη.

Ο Ελεύθερος Τύπος- μια εφημερίδα που μάχεται για τη Δεξιά και απευθύνεται στο κεντροδεξιό ακροατήριο, στις 8 Οκτώβρη παρουσίασε την επίσκεψη της κ. Μέρκελ ως ένα μήνυμα στήριξης στην ελληνική «Οδύσσεια», ενώ ανέλυσε το επιχειρησιακό σχέδιο της αστυνομίας για «την ασφαλή», όπως υποστήριξε,«παραμονή της Ανγκελα Μέρκελ στην Αθήνα όσο και για την αποτροπή ή τον περιορισμό πράξεων βίας που ενδεχομένως κάποιες ακραίες ομάδες επιδιώξουν».Φωτογραφία στο πρωτοσέλιδο, με θερμή χειραψία Σαμαρά-Μέρκελ σε πλάγια στάση,αλλά και στη σελ. 8 με τον ίδιο τρόπο, μια στάση που σημειωτικά συνιστά«προσφορά». Την 9^η του Οκτώβρη, η εφημερίδα φανέρωνε ρητά το λαϊκό προσανατολισμό της, δίνοντας βήμα και λόγο στο πρωτοσέλιδό της στους απλούς Έλληνες πολίτες να στέλνουν μηνύματα ή ερωτήματα στην κ. Μέρκελ, αλλά πρωτίστως υπογραμμίζοντας το «μπαράζ στήριξης» στην κυβέρνηση. Η εφημερίδα με έναν ηθικοδιδακτισμό και με επιλεγμένες και προσεκτικές λέξεις και φράσεις, προσπάθησε να υποβαθμίσει τις διαδηλώσεις, ονομάζοντάς τες «συγκεντρώσεις πολιτών» και «εκδηλώσεις»ενώ παράλληλα προσέδιδε έναν σαφή και ουσιαστικό συμβολισμό στην επίσκεψη της κ. Μέρκελ, τονίζοντας ότι έχει «βαριά πολιτική σημασία».

Η περιδιάβαση στις τέσσερις εφημερίδες -συστατικά στοιχεία του τύπου που, κατά τον Walter Lippman αποτελεί το κύριο μέσο επαφής με το αόρατο περιβάλλον- αναδεικνύει με σαφήνεια τη σχέση τους με την ιδεολογία: ο τρόπος –εικόνα και κείμενο- που επέλεξαν τελικά για να αναπαραστήσουν/μεταδώσουν το γεγονός της επίσκεψης Μέρκελ, δείχνει ότι επικοινωνούν όλες σιωπηλά έναν ιδιαίτερο τρόπο σκέψης, ο οποίος αντιπροσωπεύει καλύτερα το αναγνωστικό κοινό τους ή, ακριβέστερα, το κεφάλαιο που κρατά την επιχείρηση. Παράλληλα όμως, το ίδιο το μελετώμενο γεγονός, παρουσιασμένο με μια ιδεολογική κλίση, επιτρέπει στην εφημερίδα να αναπαράγει τους κοινωνικούς όρους,που είναι απαραίτητοι για τους αναγνώστες της ώστε να συνεχίσουν να αγοράζουν το φύλλο.

Περί διαδικτύου …ο λόγος

Τι συμβαίνει όμως με το διαδίκτυο; Πως κάλυψαν το γεγονός της επίσκεψης Μέρκελ οι ειδησεογραφικές ιστοσελίδες;

H ιστοσελίδα in.gr ανέδειξε πρωταρχικά τον τρόπο που ο γερμανικός τύπος “είδε” την επίσκεψη της κ. Μέρκελ,ενώ συμπεριέλαβε ρεπορτάζ για τις αλλαγές στα μέσα μεταφοράς, χρονολόγιο συγκεντρώσεων και επεισοδίων, κινούμενη εικόνα (βίντεο) με σποραδικά επεισόδια και στατική εικόνα (φωτογραφίες) τόσο από την κ. Μέρκελ και τη συνάντηση Σαμαρά-Μέρκελ, όσο και από διαδηλωτές.

Η ιστοσελίδα news247.gr κάλυψε την επίσκεψη με πλήθος λεκτικών και εικονιστικών κειμένων (στατική και κινούμενη εικόνα αλλά και η πλατφόρμα Live blogging), δίνοντας την αίσθηση της συνολικής και συνεχούς ενημέρωσης, περιλαμβάνοντας ρεπορτάζ και άρθρα από ελληνικά και ξένα ΜΜΕ, παρουσίαση των ζητημάτων της επίσκεψης από όλες τις εμπλεκόμενες πλευρές και αρκετά πολιτικά πρόσωπα.

Το κοινό σημείο στις δύο ιστοσελίδες έγκειται στο ότι επέλεξαν να προτάξουν το μήνυμα της συνεχούς και σφαιρικής/πλήρους ενημέρωσης, και άρα πιο πειστικής, με εκτεταμένη χρήση της κινούμενης εικόνας αλλά και δυνατότητα σχολίων/διάδρασης εκ μέρους του κοινού, σημεία που τις διαφοροποιούν ουσιαστικά από τις εφημερίδες.

Το σχήμα των …γεγονότων

Τα γεγονότα της σύγχρονης ζωής, είχε υποστηρίξει κάποτε ο Lippman, δεν προσλαμβάνουν αυτόματα ένα σχήμα, με το οποίο να μπορούν να αναγνωριστούν, αλλά πρέπει να τους δοθεί σχήμα από κάποιον… Η είδηση της επίσκεψης της κ. Μέρκελ στην Αθήνα και οι συμβολισμοί που αυτή μετέφερε, παρουσιάστηκαν από το κάθε μέσο σε πλήρη συνάρτηση με την ιστορική του δομή, τη λειτουργία του αλλά και το κοινό στο οποίο απευθύνεται, ενώ το κάθε μέσο-όχημα της μεταφοράς του περιεχομένου, κατείχε ενεργό συμμετοχή στην παραγωγή της σημασίας. Γι αυτό, «προκαλεί μερικές φορές ένα σοκ η υπενθύμιση ότι, λειτουργικά και πρακτικά, το μέσο είναι το μήνυμα».