Παγκοσμιοποίηση, χρηματοπιστωτική κρίση και εθνικό

Παγκοσμιοποίηση, χρηματοπιστωτική κρίση και εθνικό

Η παγκοσμιοποίηση έχει διαταράξει την παραδοσιακή διεθνή κατάσταση και έχει μεταλλαχθεί σε έννοια αμφιλεγόμενη.  Στον κόσμο συντελούνται σαρωτικές αλλαγές, οικονομικές και κοινωνικές. Η ροή των γεγονότων, υπό το πρίσμα της «χωροχρονικής αποστασιοποίησης»[1] έχει επιταχυνθεί, αφού δημιουργούνται πολυσύνθετες σχέσεις ανάμεσα στην επιτόπια συμμετοχή και στην εξ αποστάσεως αλληλεπίδραση. Τέλος, ανακύπτουν πολύπλοκα προβλήματα, όπως αυτό της  κρίσης της παγκόσμιας οικονομίας που οδηγεί σε αμηχανία πολίτες και κυβερνήσεις (Ελλάδα, Κύπρος, Ισπανία). Η παγκοσμιοποίηση στηρίζεται ουσιαστικά στην τεχνολογική εξέλιξη, υλοποιείται στην οικονομία και επηρεάζει καταλυτικά την πολιτική και τον πολιτισμό.

Στη μελέτη αυτή θα εξεταστεί η κρίση της παγκόσμιας οικονομίας υπό το πρίσμα της σύγχρονης περιόδου της παγκοσμιοποίησης (1970-…, ), καθώς και πώς η οικονομική διάσταση της παγκοσμιοποίησης σχετίζεται με την πολιτική και συγκεκριμένα με τον επαναπροσδιορισμό του εθνικού.

α. Συνοπτικά ο όρος παγκοσμιοποίηση περιγράφει  «το οικονομικό φαινόμενο της απελευθέρωσης των αγορών διεθνώς, και της δημιουργίας ενιαίων κανόνων στο εμπόριο και ευρύτερα στην οικονομική ζωή»[2]. Το σημαντικότερο είναι, πως η παγκοσμιοποίηση είναι μη στατική διεργασία, αφού αλλάζει και εξελίσσεται, έχοντας δυο αλληλένδετες διαστάσεις: το εύρος και την ένταση. Το εύρος αφορά στο μέχρι που μπορεί να φτάσει, ενώ η ένταση (αλλαγή πολιτικών) χαρακτηρίζει το μέγεθος της σύνδεσης μεταξύ των συμβαλλομένων.  Όσον αφορά το χρονισμό (timing) της παγκοσμιοποίησης,  έχει τις ρίζες του πολύ παλιά [3]: από την περίοδο της διασποράς του ανθρώπινου είδους (10000-3500 πΧ) και συνεχίζει αρκετά μεταλλαγμένο σήμερα. Η παγκοσμιοποίηση πλέον δεν είναι αμιγώς οικονομικό φαινόμενο. Αγγίζει την πολιτική μέσα από την οικονομία, προωθεί, με τη συμβολή των Μ.Μ.Ε., νέα πρότυπα, άλλη στάση ζωής, πιο υλιστική και χρησιμοθηρική. Συρρικνώνει από τη μια την ισχύ του κράτους, και από την άλλη  τονώνει το αίσθημα της εθνικής ταυτότητας με την ανάδειξη των ετεροτήτων του, μέσα από την πολυσυλλεκτικότητα της παγκοσμιοποίησης.  

  Σύμφωνα με τον Ισμαήλ Σαρίφ[4] η οικονομική διάσταση της παγκοσμιοποίησης στηρίζεται σε τρείς πυλώνες: τη διεθνοποίηση του εμπορίου (Π.Ο.Ε), τις πολυεθνικές εταιρίες και τα διεθνή οικονομικά ιδρύματα (ΚΤ, ΔΝΤ) της καινούργιας οικονομικής τάξης πραγμάτων.  Η παρούσα φάση της παγκοσμιοποίησης χαρακτηρίζεται από την «υιοθέτηση της νεοφιλελεύθερης οικονομικής ιδεολογίας»[5].  Σύμφωνα με την ίδια πηγή, πρόκειται για μια πολιτικά και οικονομικά συντηρητική ιδεολογία της ελεύθερης αγοράς που έκτισε πάνω στην τεράστια κρίση, αναφορικά με το χρέος του Τρίτου Κόσμου και την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης.

Μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο (1944) συνάπτεται η συμφωνία  Bretton Woods, με στόχο να «χαραχθούν οι κανόνες της μεταπολεμικής οικονομικής παγκόσμιας τάξης»[6].  Μετά από τη συμφωνία αυτή, ο κόσμος εισήλθε στην «χρυσή εποχή»[7] του ελεγχόμενου καπιταλισμού, κατά την οποία υπήρχε πλήρης απασχόληση και ανεπτυγμένη κρατική πρόνοια.  Όταν το 1971 τίθεται εκτός ισχύος η συμφωνία Bretton Woods, το δολάριο ΗΠΑ παύει να είναι μετατρέψιμο σε χρυσό.  Με τον τρόπο αυτό οι ΗΠΑ διατηρούν μια «άτυπη και ιδιότυπη στάση πληρωμών προς τον υπόλοιπο κόσμο»[8].  Έτσι ο κανόνας του χρυσού, που ήταν το μόνο παγκόσμιο συναλλαγματικό σύστημα, καταρρέει, αφού οι ισοτιμίες καθορίζονται πλέον από τις κεντρικές τράπεζες, που τις πλείστες φορές είναι αναξιόπιστες.

Το 1973 ξεσπά ο αραβοϊσραηλινός πόλεμος[9], που επιφέρει οικονομική κρίση λόγω της επιβολής εμπάργκο στην αποστολή πετρελαίου από τις αραβικές χώρες, μέλη της ΟΠΕΚ, στις ΗΠΑ, στην Αγγλία, Ολλανδία και Ιαπωνία. Οι πιο πάνω χώρες τάχθηκαν υπέρ του Ισραήλ, στον αραβοϊσραηλινό πόλεμο.  Έτσι το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με τη δυσκολία διακίνησης του πετρελαίου, είχε ως αποτέλεσμα οι τιμές να εκτιναχθούν στα ύψη[10].  Αλυσιδωτά, οι αυξήσεις διαχύθηκαν και σε άλλα προϊόντα πρώτης ζήτησης, κάτι που οδήγησε την παγκόσμια οικονομία σε ύφεση. Στις ΗΠΑ και στην Ιαπωνία αυξήθηκε δραματικά ο πληθωρισμός, ενώ στη Δυτική Ευρώπη σημειώθηκε υψηλή ανεργία.

Η κρίση του 2007, ξεκίνησε από τον χρηματοπιστωτικό τομέα των ΗΠΑ, μετατράπηκε ταχύτατα σε διεθνή κρίση κεφαλαιαγορών για να καταλήξει σε σημαντική παγκόσμια οικονομική ύφεση. Η παγκοσμιοποίηση του χρηματοπιστωτικού συστήματος, έχει δημιουργήσει αλληλεξαρτήσεις αγορών, οικονομιών και χωρών, με τρόπο που μια τοπική χρηματοοικονομική κρίση να μεταφέρεται σε διεθνές επίπεδο. Υπάρχει και η ηθική πτυχή των αιτιών της κρίσης. Η πλεονεξία των υψηλόβαθμων τραπεζικών στελεχών, τους οδήγησε να χρησιμοποιούν τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα σαν προσωπικές επιχειρήσεις, με απώτερο σκοπό το προσωπικό όφελος. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να υπάρχει αυξημένο ρίσκο στις συναλλαγές και επενδύσεις των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων.

Συμπερασματικά, οι κρίσεις μεταδίδονται μέσω των διεθνών εμπορικών συναλλαγών, ως αύξηση απούλητων εμπορευμάτων, μέσω  του διεθνούς τραπεζικού συστήματος με τα δάνεια αμφιβόλου ποιότητας , και μέσω των χρηματιστηρίων, με την πτώση των τιμών των μετοχών. Σημειώνονται δηλαδή κρίσεις υπερπαραγωγής.

β. Το σύγχρονο έθνος-κράτος έχει τις ρίζες του στη συνθήκη της Βεστφαλίας (1948). Η συνθήκη αυτή έδινε απόλυτη εξουσία στα έθνη-κράτη ενώ υπήρχαν ελάχιστοι κανόνες διεθνούς συνύπαρξης. Η ίδρυση αργότερα της Κοινωνίας των Εθνών και του Ο.Η.Ε. ήταν τα πρώτα δείγματα στροφής προς το διεθνισμό.

Η πολιτική διάσταση της παγκοσμιοποίησης αναφέρεται στην ενδυνάμωση και επέκταση των αμοιβαίων σχέσεων της πολιτικής. Τα ζητήματα που άπτονται αυτής της πολιτικής διάστασης, είναι αρχικά η μεταβολή ή όχι της ισχύος της κρατικής-εθνικής κυριαρχίας, και έπειτα ο αντίκτυπος των διακυβερνητικών οργανώσεων, καθώς και οι προοπτικές για παγκόσμια και περιφερειακή διακυβέρνηση.

Σύμφωνα με τον Wallerstein, «ο καπιταλισμός ήταν ευθύς εξαρχής υπόθεση της παγκόσμιας οικονομίας κι όχι των εθνών-κρατών… Το κεφάλαιο ποτέ δεν επέτρεψε να καθοριστούν οι επιδιώξεις του από εθνικά σύνορα[11]». Οπόταν, η εδραίωση του καπιταλισμού σε παγκόσμια κλίμακα οφείλεται στο γεγονός ότι αφορά την οικονομική κι έπειτα την πολιτική τάξη πραγμάτων. Συγχρόνως σε συνθήκες επιταχυνόμενης παγκοσμιοποίησης, το έθνος κράτος έγινε «πολύ μικρό για τα μεγάλα και πολύ μεγάλο για τα μικρά προβλήματα της ζωής»[12]. 

Το έθνος- κράτος ως έννοια, διέρχεται μια κρίση «επιλεκτική», αφού η επιρροή κάθε επιμέρους κράτους στην παγκόσμια πολιτική τάξη, εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το «επίπεδο του πλούτου του και τη σχέση μεταξύ του τελευταίου και της στρατιωτικής ισχύος»[13]. Η οικονομική δύναμη ενός κράτους, είναι μέτρο σύγκρισης της πολιτικής του δράσης, καθώς και της βαρύτητας των αποφάσεών του. Όπως επισημαίνει ο Hans J. Morgenthau[14], «τα κράτη αντλούν την ισχύ τους από τις κυριαρχικές τους ικανότητες», με διασφάλιση των εδαφικών τους δικαιωμάτων και διατήρηση των εθνικών τους πολιτισμών. Αυτό εξηγείται καλύτερα από τη διαλεκτική φύση της παγκοσμιοποίησης, που εστιάζει στην «έλξη και την απώθηση» μεταξύ των συμβαλλομένων κρατών. Δηλαδή άλλοτε η συντονισμένη δράση μεταξύ των χωρών, μειώνει την κυριαρχία τους και άλλοτε αυξάνει την επιρροή τους. Η Γερμανία π.χ. αποτελεί μια από τις χώρες ελίτ της Ευρώπης, και ως εκ τούτου έχει τον πρώτο λόγο στην προσπάθεια σταθεροποίησης του συστήματος εντός των ορίων της ευρωπαϊκής κοινότητας. Η Ευρωζώνη είναι ζωτικής σημασίας για την Γερμανία[15], αφού κρατώντας την ισοτιμία του νομίσματός της χαμηλή, εξάγει προϊόντα σε τιμές πολύ πιο  ψηλές από τις τιμές των προϊόντων που εισάγει. Αυτό είναι κάτι που αποβαίνει ζημιογόνο για της άλλες χώρες της ευρωζώνης. Επομένως όπως προκύπτει από τα πιο πάνω, μέσα στο παγκόσμιο οικονομικό πλαίσιο, ο δυνατός προχωρεί όσο του επιτρέπει η δύναμή του ενώ ο αδύνατος υποχωρεί όσο του επιτρέπει η αδυναμία του.

Η θεωρία των συγκρούσεων εξηγεί τις ανισότητες μεταξύ των μελών της παγκόσμιας οικονομικής σκηνής, ενισχύοντας, μέσω της εναντίωσης, την αμφίδρομη σχέση τους. Αυτό που συνιστά κίνδυνο για την εθνική κυριαρχία και την εθνική υπερηφάνεια, είναι η επιβολή κανονισμών από τα διεθνή οικονομικά ιδρύματα, προς τα κράτη που αντιμετωπίζουν τεράστια οικονομικά προβλήματα. Παρέχουν δάνεια με αντάλλαγμα τη συμμόρφωση στα προγράμματα διαρθρωτικής προσαρμογής: αυτό σημαίνει, ξεπούλημα των κρατικών επιχειρήσεων, ιδιωτικοποιήσεις, κατάργηση των επιδοτήσεων, μειώσεις δαπανών για την παιδεία και την υγεία. Έτσι τα μέτρα λιτότητας, εγκλωβίζουν τις οικονομίες των χωρών σε ένα φαύλο κύκλο ύφεσης.

Οι χώρες του Τρίτου Κόσμου ήταν αυτές που πρώτες, δέχθηκαν πλήγμα στην εσωτερική, οικονομική και φορολογική τους  πολιτική. Κατά τη δεκαετία του 1980, όταν έσπασε η οικονομική φούσκα, οι χώρες αυτές στράφηκαν προς το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο για την χορήγηση δανείων. Αυτό παρείχε στο ΔΝΤ την εξουσία, να αναλάβει ρυθμιστικό ρόλο στις οικονομίες του Τρίτου Κόσμου και να τις χειραγωγεί υπό το φόβο της οικονομικής κατάρρευσης[16]. Πιο πρόσφατα παραδείγματα αυτής της πολιτικής του δανεισμού με εκχώρηση μέρους της κρατικής κυριαρχίας και ό,τι αυτή συνεπάγεται, είναι η επιβολή στην Ελλάδα και την Κύπρο σειρά μνημονίων οικονομικής ενίσχυσης προερχόμενα από την ελίτ της Ευρώπης και το ΔΝΤ.

Σύμφωνα με τον Ελευθέριο Καραγιάννη[17] «ο χρηματιστηριακός καπιταλισμός… έχει ως στόχο να θέσει τα κράτη υπό οικονομική κηδεμονία δημιουργώντας μια μορφή παράλληλης διακυβέρνησης». Κατά πόσο αυτό θα πλήξει, την έννοια του έθνους-κράτους ως συγκεκριμένης γεωγραφικής περιοχής, και κατ’ επέκταση το σύνολο των ιδιαιτεροτήτων του, θα φανεί εις βάθος χρόνου. Όπως καταγράφεται εμπειρικά τουλάχιστον, η έννοια του εθνικού ως ταυτότητα πλέον και όχι ως πολιτική επέκταση, αναμένεται «να παραμείνει εξίσου ισχυρή είτε να ενδυναμωθεί περαιτέρω λόγω της παγκοσμιοποίησης»[18]. Απόδειξη, η άνοδος των ακροδεξιών κινημάτων στην Ευρώπη και η έξαρση του εθνικού και θρησκευτικού φανατισμού.

Βιβλιογραφία

Anthony Giddens, Οι συνέπειες της νεοτερικότητας, Εκδ. Κριτική, Αθήνα 2001, σελ.84

Βαρουφάκης Ι., Πολιτική οικονομία η οικονομική θεωρία στο φως της κριτικής , Εκδ. Gutenberg, Αθήνα 2007

Cohn Τ., Διεθνής πολιτική οικονομία, Εκδ. Gutenberg, Αθήνα 2009

Daniel Bell, The World and the United Statew in 2013, Daedalus 116,1987

David Held & Anthony McGrew, Παγκοσμιοποίηση – Αντι-παγκοσμιοποίηση (μετ. Κατ. Κιτίδη), Πολύτροπον, Αθήνα 2004

H.J.Morgenthau, Politics Among Nations, Νέα Υόρκη, Knopf, 1960

Immanuel Wallerstein, “ The Rise and Future Demise of the World Capitalist System: Concepts for Comporative Analysis” στο έργο του The Capitalist World Economy, Cambridge University Press, 1979

Κ. Βεργόπουλος, Παγκοσμιοποίηση. Η μεγάλη χίμαιρα, Εκδόσεις Λιβάνη, Αθήνα 1999

Κονιόρδος Σ., Κοινωνική σκέψη και νεωτερικότητα, Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα 2009

Ted.C.Lewellen, Πολιτική Ανθρωπολογία, Εκδ. Κριτική Αθήνα 2009

Ηλεκτρονικές πηγές

Α.Δ., 1973, 1979, Η διεθνής οικονομία σε σοκ,  www.euro2day.gr/SubArticleSpecialFolders.aspx?amid=4604&parent=4573 , 06/04/02 

Βασίλης Λιόσης, «Παγκοσμιοποιήση»: πραγματικότητα ή ιδεολογικό κατασκεύασμα, www.komep.gr/arxeio/2002/158-2002-2/668-2013-03-07-11-26-03, 2002 

Δημήτρης Δημητρακόπουλος, Παγκόσμια οικονομική κρίση προ των πυλών http://www.gatzoli.gr/2013/03/antes-potras.html

Ελευθέριος Καραγιάννης, Χρηματιστηριακός Καπιταλισμός και Παγκοσμιοποίηση της φτώχειας , http://www.diplomatikoperiskopio.com/index.php?option=com_content&view=article&id=943:2012-06-15-00-04-51&catid=48:2008-05-31-14-25-37&Itemid=76

Η έννοια της παγκοσμιοποιήσης, http://phestos.blogspot.com/2011/12/blog-post_01.html

https://el.wikipedia.org/wiki/παγκοσμιοποίηση

Η συμφωνία του Μπρέτον Γούντς, ο κανόνας του χρυσού και ο ρόλος του ΔΝΤ, http://kotsarikos.com/2011/11/19/%CE%B7-%CF%83%CF%85%CE%BC%CF%86%CF%89%CE%BD%CE%AF%CE%B1-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%BC%CF%80%CF%81%CE%AD%CF%84%CE%BF%CE%BD-%CE%B3%CE%BF%CF%85%CE%BD%CF%84%CF%82-%CE%BF-%CE%BA%CE%B1%CE%BD%CF%8C%CE%BD%CE%B1/, 19/11/11

http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CF%8C%CE%BB%CE%B5%CE%BC%CE%BF%CF%82_%CF%84%CE%BF%CF%85_%CE%93%CE%B9%CE%BF%CE%BC_%CE%9A%CE%B9%CF%80%CE%BF%CF%8D%CF%81

Ιστορική ανασκόπηση των συναλλαγών σε χρυσό,

www.easy-forex.com/eu/el/historyofgold

Νέλλη Ψαρρού, Εθνική Ταυτότητα στην Εποχή της Παγκοσμιοποίησης, http://www.nellypsarrou.com/index.php?option=com_content&task=view&id=13&Itemid=73

Παγκοσμιοποίηση- Η νέα τάξη πραγμάτων,

http://logioshermes.blogspot.com/2011/06/blog-post_2450.html, 17/06/11   

Σαν σήμερα, στις 15/08/71, ο Νίξον καταργεί πραξικοπηματικά τον «κανόνα του χρυσού», http://tsak-giorgis.blogspot.com/2011/08/15081971.html, 15/08/11 

---

[1] Anthony Giddens, Οι συνέπειες της νεοτερικότητας, Εκδ. Κριτική, Αθήνα 2001, σελ.84

[2] Παγκοσμιοποίηση- Η νέα τάξη πραγμάτων,

http://logioshermes.blogspot.com/2011/06/blog-post_2450.html, 17/06/11   

[3] Η έννοια της παγκοσμιοποιήσης, http://phestos.blogspot.com2011/12/blog-post_01.html  

[4] https://el.wikipedia.org/wiki/παγκοσμιοποίηση

[5] Ted.C.Lewellen, Πολιτική Ανθρωπολογία, Εκδ. Κριτική Αθήνα 2009,  σελ.328

[6]Η συμφωνία του Μπρέτον Γούντς, ο κανόνας του χρυσού και ο ρόλος του ΔΝΤ, http://kotsarikos.com/2011/11/19/%CE%B7-%CF%83%CF%85%CE%BC%CF%86%CF%89%CE%BD%CE%AF%CE%B1-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%BC%CF%80%CF%81%CE%AD%CF%84%CE%BF%CE%BD-%CE%B3%CE%BF%CF%85%CE%BD%CF%84%CF%82-%CE%BF-%CE%BA%CE%B1%CE%BD%CF%8C%CE%BD%CE%B1/, 19/11/11

[7] Ιστορική ανασκόπηση των συναλλαγών σε χρυσό, www.easy-forex.com/eu/el/historyofgold

[8] Σαν σήμερα, στις 15/08/71, ο Νίξον καταργεί πραξικοπηματικά τον «κανόνα του χρυσού», http://tsak-giorgis.blogspot.com/2011/08/15081971.html, 15/08/11 

[9]http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CF%8C%CE%BB%CE%B5%CE%BC%CE%BF%CF%82_%CF%84%CE%BF%CF%85_%CE%93%CE%B9%CE%BF%CE%BC_%CE%9A%CE%B9%CF%80%CE%BF%CF%8D%CF%81

[10] Α.Δ., 1973, 1979, Η διεθνής οικονομία σε σοκ,  www.euro2day.gr/SubArticleSpecialFolders.aspx?amid=4604&parent=4573 , 06/04/02 

[11] Immanuel Wallerstein, “ The Rise and Future Demise of the World Capitalist System: Concepts for Comporative Analysis” στο έργο του The Capitalist World Economy, Cambridge University Press, 1979, σελ. 19

[12] Daniel Bell, The World and the United Statew in 2013, Daedalus 116,1987

[13] Anthony Giddens, Οι συνέπειες της νεοτερικότητας, Εκδ. Κριτική, Αθήνα 2001, σελ.12

[14] H.J.Morgenthau, Politics Among Nations, Νέα Υόρκη, Knopf, 1960, σελ. 12

[15] Δημήτρης Δημητρακόπουλος, Παγκόσμια οικονομική κρίση προ των πυλών http://www.gatzoli.gr/2013/03/antes-potras.html

[16] Ted.C.Lewellen, Πολιτική Ανθρωπολογία, Εκδ. Κριτική Αθήνα 2009,  σελ.329

[17] Ελευθέριος Καραγιάννης, Χρηματιστηριακός Καπιταλισμός και Παγκοσμιοποίηση της φτώχειας , http://www.diplomatikoperiskopio.com/index.php?option=com_content&view=article&id=943:2012-06-15-00-04-51&catid=48:2008-05-31-14-25-37&Itemid=76

[18] Νέλλη Ψαρρού, Εθνική Ταυτότητα στην Εποχή της Παγκοσμιοποίησης, http://www.nellypsarrou.com/index.php?option=com_content&task=view&id=13&Itemid=73,