Παγκοσμιοποίηση

Παρ’ ότι τα χαρακτηριστικά του φαινομένου της παγκοσμιοποίησης έχουν εμφανιστεί και σε άλλες στιγμές στην ιστορία, ο όρος χρησιμοποιείται σήμερα, για να περιγράψει το φαινόμενο της αυξανόμενης οικονομικής αλληλεξάρτησης των χωρών σε παγκόσμια κλίμακα, μέσω της ελεύθερης ροής κεφαλαίων και του αυξανόμενου όγκου και ποικιλίας των διεθνών συναλλαγών αγαθών και υπηρεσιών, τη γρήγορη και ευρεία διάχυση της γνώσης και της τεχνολογίας και την πολιτιστική ανταλλαγή. Είναι η αυτονόμηση όλων εκείνων των παραμέτρων, οι οποίες μέχρι πρόσφατα επεδίωκαν να έχουν σύνορα μέσα σε ένα κράτος-προστάτη (Βικιπαίδεια). Αντιπροσωπεύει, στην πραγματικότητα, την ολοκλήρωση της διαδικασίας αγοραιοποίησης, που διακόπηκε με την άνοδο του κρατισμού στη δεκαετία του 1930, λόγω του ότι έχει αναδυθεί μια υπερεθνική οικονομική ελίτ – αναγκαία συνθήκη για την ανάπτυξη μιας αληθινά διεθνοποιημένης οικονομίας της αγοράς. Η κόπωση του κεϋνσιανού μοντέλου, η σημαντική υποχώρηση του εργατικού κινήματος, μετά την συρρίκνωση της εργατικής τάξης, η αποτυχία των σοσιαλιστικών οικονομιών και η ανάπτυξη των επικοινωνιών και της τεχνολογίας, οδήγησαν σε αλλαγές στις πολιτικές διεθνών θεσμών και εθνικών κρατών, που στοχεύουν στο άνοιγμα και την απελευθέρωση των αγορών, ώστε να δοθεί νέα ώθηση στην οικονομία, πρακτική που αντανακλά και θεσμοποιεί τις υπάρχουσες τάσεις της οικονομίας της αγοράς (Hobsbawm, 2010). Η σημερινή νεοφιλελεύθερη μορφή της παγκοσμιοποίησης αποτελεί μια νέα σύνθεση, στην οποία η φιλελεύθερη αυτορυθμιζόμενη αγορά εντάσσεται σε ένα σύστημα κρατικών ελέγχων, για την εξασφάλιση ενός ελάχιστου επιπέδου προστασίας της ανθρώπινης ζωής και του περιβάλλοντος (Φωτόπουλος, 2002). Συμβάλει έτσι στη δημιουργία ενός νέου και παγκόσμιας εμβέλειας τρόπου πολιτικής και οικονομικής οργάνωσης, γνώσης και νομικής τάξης. Αν στον οικονομικό χώρο οι πολυεθνικές εταιρείες είναι κυρίαρχες, στον πολιτικό τα κράτη-έθνη παραμένουν οι κύριοι παίκτες (Hobsbawm, 2010). Η παγκοσμιοποίηση κτίζεται μέσω του κράτους-έθνους, το οποίο χάνει λειτουργίες στο εσωτερικό της επικράτειας, αλλά αποκτά νέες στην παγκόσμια αρένα. Λειτουργεί ως μοχλός για το άνοιγμα των κοινωνιών στην παγκοσμιοποιημένη αγορά. Δίνεται σε διεθνείς οργανισμούς η εξουσία να παίρνουν αποφάσεις και να επιβάλλουν κυρώσεις, προστατεύοντας προϊόντα και εμποδίζοντας περιορισμούς. Οι αγορές δεν απαιτούν λιγότερο κράτος, εφόσον έχουν ανάγκη υποστήριξης ασφάλειας, υποδομών, ανταγωνισμού, αλλά λιγότερο έλεγχο. Αλλάζει, δηλαδή, η μορφή της κρατικής ισχύος. Η παγκοσμιοποίηση, δηλαδή, δεν απαιτεί αδύνατα κράτη, αλλά κράτη διαφορετικά, με ισχυρή εκτελεστική εξουσία και αδύναμο δημοκρατικό έλεγχο (Λιάκος, 2008). Στον κοινωνικό χώρο επίσης, βλέπουμε σημαντική ανάπτυξη παγκόσμιων μη κυβερνητικών οργανώσεων, καθώς και νέων κινημάτων, τα οποία παρουσιάζουν ένα δυναμισμό που τα παραδοσιακά συνδικάτα και κόμματα έχουν απολέσει (Μουζέλης, 2007). 

Κριτική και αντιδράσεις στην παγκοσμιοποίηση   

Εντός συνόρων, αλλά και παγκόσμια, η βιαιότητα της παγκόσμιας κρίσης και οι αρνητικές συνέπειες των όλο και περισσότερο επιθετικών φιλελεύθερων πολιτικών, δημιουργούν ένα κλίμα ευρύτερης δυσφορίας, προκαλούν έντονη κριτική και ποικίλες αντιδράσεις. Οι δυσμενείς συνέπειες στις οποίες επικεντρώνεται η κριτική, αφορούν πρωτίστως την οικονομία. Επισημαίνεται το γεγονός ότι πραγματοποιείται υπερσυγκέντρωση πλούτου στα χέρια πολυεθνικών, εις βάρος των τοπικών κοινωνιών, παρ’ ότι πολλές αναπτυσσόμενες χώρες παρουσιάζουν αύξηση του ΑΕΠ και των εξαγωγών. Μεγάλες μάζες πληθυσμού βρίσκονται στα όρια της ένδειας ή υστερούν σε σχέση με τον «μέσο όρο», ενώ η κατάσταση σε χώρες του τρίτου κόσμου έχει χειροτερέψει (Παπαγεωργίου, 2001). Το τεχνολογικό επίπεδο που εξασφαλίζει προϊόντα με μεγαλύτερη προστιθέμενη αξία και υψηλότερα περιθώρια κέρδους, βρίσκεται στα χέρια των βιομηχανικών χωρών. Οι συναλλαγές σε εμπορεύματα συνεχίζουν να αποδίδουν συμμετρικά οφέλη, αλλά ποσοτικά έχουν υπερφαλαγγιστεί από το εμπόριο υπηρεσιών, το οποίο αναίρεσε το συγκριτικό πλεονέκτημα και τη βάση του στο ελάχιστο κόστος παραγωγής. Προϊόντα και υπηρεσίες είναι ανταγωνιστικότερα λόγω «εμπορικού ονόματος» και όχι λόγω συγκριτικού πλεονεκτήματος και χαμηλής τιμής. Για μια ανεπτυγμένη χώρα είναι ευκολότερο να προβάλει στην αγορά τη φήμη που ήδη διαθέτει, από ό,τι μια αναπτυσσόμενη να δημιουργήσει φήμη εκ του μηδενός (Παναγιωτόπουλος, 2008). Το πλήρες άνοιγμα των φτωχών αγορών στραγγαλίζει τον εκεί ανταγωνισμό, πριν αυτός ισχυροποιηθεί και γίνει επικίνδυνος (Επιτήδειος, 2002), με τις ανεπτυγμένες χώρες να αφαιμάσσουν πόρους, πρώτες ύλες και κεφάλαια, βελτιώνοντας τη θέση τους σε ένα «νεο-αποικιακό» μοντέλο. Η οικονομία αποκτά νομισματικό περιεχόμενο, γεγονός που υπονομεύει την παραγωγικότητα και εμποδίζει την ανάπτυξη και την εξέλιξή της. Η κινητικότητα του κεφαλαίου για βραχυπρόθεσμο κέρδος γίνεται μεγαλύτερη και μπορεί να αποσταθεροποιήσει τις εθνικές οικονομίες. Η παγκοσμιοποίηση καταλήγει ιμπεριαλιστική, δεν αποτρέπει τους πολέμους (Hobsbawm, 2010) και συμβάλλει στην «αμερικανοποίηση» ή/και «σινοποίηση» του πλανήτη, καθώς οι ΗΠΑ και η Κίνα είναι από τις πολύ λίγες χώρες που επωφελούνται απ’ αυτήν (Σαμαράς, 2003). 

Η αυξανόμενη αυτονομία και δύναμη των εταιρειών καθορίζει την πολιτική των κρατών, καθώς κάθε προσπάθεια σοβαρής ανακατανομής και επιβολής περιοριστικών μέτρων, οδηγεί σε φυγή κεφαλαίων. Ιδιωτικοποιούνται όσα είναι δημόσια και συλλογικά, καθώς και κοινά αγαθά, όπως η επιστήμη και οι γνώσεις. Το φυσικό περιβάλλον καταστρέφεται, με την ανελέητη εκμετάλλευση των φυσικών πόρων. Διατηρούνται αυστηροί έλεγχοι μετανάστευσης, ενώ παρατηρούνται κύματα παράνομων μεταναστών και οικονομικών προσφύγων. Η ανεργία αυξάνεται διαρκώς και αναπτύσσεται ξενοφοβία και ρατσισμός (Hobsbawm, 2010). Η ζήτηση για ειδικευμένο ανθρώπινο δυναμικό και οι αρνητικές συνέπειες της παγκοσμιοποίησης, συμβάλλουν στην ανάπτυξη φτωχών συνοικιών σε πόλεις του αναπτυσσόμενου κόσμου. Το έγκλημα και η διαφθορά αναπτύσσονται ανεξέλεγκτα, υποβοηθούμενα από την ανάπτυξη της τεχνολογίας. Διεθνείς διασκέψεις και οργανισμοί, οι οποίοι διοικούνται από τις πιο ανεπτυγμένες χώρες, λαμβάνουν αποφάσεις, που στην πραγματικότητα προωθούν τα συμφέροντα τους, υπό καθεστώς μυστικότητας, που απαγορεύει τον δημόσιο έλεγχο και διευκολύνει την επιρροή επιχειρηματικών λόμπυ. Δίνουν οικονομική βοήθεια στις χώρες, υπό όρους για πολιτικές αλλαγές, κάτι που αποτελεί νεοαποικιακό πλήγμα στην εθνική κυριαρχία, ενώ η διαφωνία με έναν, οδηγεί σε απόρριψη από όλους (Επιτήδειος, 2002). Τέλος, στον πολιτισμικό χώρο παρατηρείται πρωτοφανής συγκέντρωση ΜΜΕ, τα οποία έχουν τη δύναμη να καθορίζουν μόδες, γούστα και αξίες. Επιβάλλοντας το δυτικό πρότυπο ζωής, προωθείται πολιτιστική ομογενοποίηση σε πλανητικό επίπεδο και η πολυπολιτισμικότητα, ενώ παρουσιάζεται ως αντίδοτο στην παγκοσμιοποίηση, μετατρέπεται σε τροφοδότη της (Γεωργουσόπουλος, 1998). 

Για όλους τους παραπάνω λόγους, διευρύνεται η διάδοση αντιπαγκοσμιοποιητικών απόψεων, που εκφράζουν κατεξοχήν ακροδεξιά εθνικιστικά κόμματα, αλλά και πολιτικοί όλου του ιδεολογικού φάσματος και προτείνουν επιστροφή στον προστατευτισμό και σε ρυθμίσεις κατά βάση εθνικές. Η εθνική αναδίπλωση όμως, συμβάλει στον απομονωτισμό, σε όξυνση του οικονομικού ανταγωνισμού μεταξύ εθνικών κρατών και στην υποχώρηση της αναγκαίας, για την πρόοδο των κοινωνικών δικαιωμάτων, λογικής της συνεργασίας, χωρίς παράλληλα να προσφέρει λύση σε καμία από τις υφιστάμενες κρίσεις, που είτε είναι βαθιά ριζωμένες στους μηχανισμούς και σε εθνικό επίπεδο, είτε είναι παγκόσμιες (Αθανίτη, 2011). Από την άλλη αναπτύσσεται ένα κίνημα, το οποίο υπερβαίνει σύνορα και πολιτικοϊδεολογικές καταβολές και δεν είναι αντίθετο στην «παγκοσμιοποίηση» εν γένει, αλλά στην παγκοσμιοποίηση του κεφαλαίου, τον καπιταλισμό και τους θεσμούς του «ελεύθερου εμπορίου». Υπερασπίζεται την οικοδόμηση εναλλακτικών μορφών κοινωνικής οργάνωσης και την παγκοσμιοποίηση της δικαιοσύνης. Οι αραβικές επαναστάσεις και η απήχηση τους, δείχνουν την αναγκαιότητα της διεθνοποίησης των αγώνων, που εμπνέονται από κοινές προσδοκίες για δικαιοσύνη και δημοκρατία. Η εναλλακτική παγκοσμιοποίηση αποτελεί πρόταση για ένα νέο διεθνισμό, μια καινούργια παγκόσμια συλλογικότητα για την ειρήνη, την αλληλεγγύη, το περιβάλλον, τη μείωση των ανισοτήτων και την κοινωνική δικαιοσύνη (Ρουμελιώτης, 2003). Επανεμφανίζεται, επίσης, ο κοσμοπολιτισμός, ως μια άλλη πρόταση και ηθική, πρεσβεύοντας ότι αν οι άνθρωποι εκπαιδεύονταν για να ζουν ως πολίτες του κόσμου, θα ενδιαφέρονταν περισσότερο για τη φτώχεια, την αδικία ή τα περιβαλλοντικά προβλήματα που αφορούν ολόκληρο τον πλανήτη. Θα αντιλαμβάνονταν μάλιστα καλύτερα τις εθνικές ιδιαιτερότητες και τον εαυτό τους. Είναι όμως αδύνατο να γίνουν πολίτες του κόσμου, όσο αυτός ο κόσμος δεν έχει πολιτικές δομές, στις οποίες να μπορούν να συμμετέχουν και να επηρεάζουν (Λιάκος, 1997). 

Αντί επιλόγου  

Μέχρι στιγμής, το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης εξελίσσεται προκαλώντας αμηχανία στις περισσότερες χώρες και τις πολιτικές δυνάμεις, που βλέπουν τα οικονομικά και πολιτιστικά δεδομένα να τους ξεπερνούν και τους πολίτες να διαμαρτύρονται. Οι διεθνείς οργανισμοί που υπήρξαν βασικοί προπαγανδιστές των αξιών της ελεύθερης αγοράς, δε διαθέτουν τα μέσα για να διαχειριστούν, προς όφελος όλης της ανθρωπότητας, τις νέες καταστάσεις. Υπάρχει, λοιπόν, επιτακτική ανάγκη να υπάρξουν νέοι διεθνείς θεσμοί, δημοκρατικά νομιμοποιημένοι, που θα επιφέρουν κατευθύνσεις προσανατολισμένες σε αξίες πανανθρώπινες, όπως η αλληλεγγύη, η δικαιοσύνη και ο σεβασμός της ζωής (Χάμπερμας, 2011).

 Βιβλιογραφία

Αθανίτη, Ο., (απόδοση από Mediapart), «Αποπαγκοσμιοποίηση, και εναλλακτική παγκοσμιοποίηση: Δύο ανταγωνιστικά σχέδια», http://www.epohi.gr/portal/theoria/9806-, 18/12/11

Ανδριανόπουλος, Α., «Τι είναι ακριβώς ο νεοφιλελευθερισμός», http://www.andrianopoulos.gr/0010000195/83.html 16/12/11

Αργείτης, Γ., «Χρηματοοικονομική παγκοσμιοποίηση», http://www.vimaideon.gr//Article.aspx?d=20080104&nid=7083168, 19/12/11

Βαρουφάκης, Γ., Πολιτική οικονομία. Η οικονομική θεωρία στο φως της κριτικής, Gutenberg, Αθήνα, 2007

Βεργόπουλος, Κ., Παγκοσμιοποίηση η μεγάλη χίμαιρα, Νέα Σύνορα, Αθήνα, 1999

Βικιπαίδεια, http://el.wikipedia.org/wiki/Παγκοσμιοποίηση, 18/12/11

Βούλγαρης, Γ., Η Ελλάδα από τη Μεταπολίτευση στην Παγκοσμιοποίηση, Πόλις, Αθήνα, ²2009

Γεωργουσόπουλος, Κ., «Πηγαία και εμφιαλωμένα νερά», http://www.tanea.gr/ellada/article/?aid=4033657, 20/12/11

Γιαννακάκος, Κ., «Ελληνικός κοσμοπολιτισμός», http://www.gianacacos.de/index.php?idcatside=18, 2/1/12

Γιαννίτσης, Τ., «Παγκοσμιοποιημένες αγορές και πολιτική», http://www.vimaideon.gr//Article.aspx?d=20080104&nid=7083069, 19/12/11

Γκαλμπρέιθ, Τ., Κ., Το μεγάλο κραχ του 1929, Νέα σύνορα, Αθήνα, 2000

Cohn, H., T., Διεθνής πολιτική οικονομία. Θεωρία και πράξη, Λούντος, Ν., Gutenberg, Αθήνα, 2009

Curran, J., «Οι θεωρήσεις των μέσων επικοινωνίας και του πολιτισμού στην εποχή του νεοφιλελευθερισμού», Τα μέσα επικοινωνίας στον 21^ο αιώνα, Παπαθανασόπουλος, Σ., Καστανιώτη, Αθήνα, 2011

Δημητράκος, Δ., «Ποιος φοβάται την παγκοσμιοποίηση;», http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=96382, 20/12/11

Δημητράκος, Δ., «Παγκοσμιοποίηση και αγοραφοβία», http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=131657, 19/12/11

Halevi, J., «Κεϋνσιανισμός και η τρέχουσα κρίση», http://www.avgi.gr/ArticleActionshow.action?articleID=526333, 16/12/11

Hobsbawm, E., J., «World Distempers», http://www.newleftreview.org/?view=2824, 12/12/11

Hobsbawm, E., J., Η εποχή του κεφαλαίου, Κούρτοβικ, Δ., Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα, ²1996

Hobsbawm, E., J., Η εποχή των άκρων. Ο σύντομος εικοστός αιώνας 1914 – 1991, Καπετανγιάννης, Β., Θεμέλιο, Αθήνα, 1997

Θωμαδάκης, Σ., «Παγκοσμιότητα και νέα ρυθμιστικά πρότυπα», http://www.vimaideon.gr//Article.aspx?d=20080104&nid=7083246, 18/12/11

Επιτήδειος, Γ., «Δύο ορισμοί για την παγκοσμιοποίηση», http://www.gepiti.com/filoi/articles/global.htm, 18/12/11

Εχέδωρος, Γ., «Κοσμοπολιτισμός», http://www.echedoros-a.gr/2009/11/blog-post_14.html, 2/1/12

Καρκατσούλης, Π., «Παγκόσμια θεωρία της ρύθμισης = παγκόσμια οικονομία + παγκόσμιο κράτος», http://www.vimaideon.gr//Article.aspx?d=20080104&nid=7083314, 20/12/11

Λιάκος, Α., «Εθνικό κράτος εναντίον παγκοσμιοποίησης;», http://www.vimaideon.gr/Article.aspx?d=20080104&nid=7083136, 18/12/11

Λιάκος, Α., «Πατριωτισμός ή κοσμοπολιτισμός; Η ταυτότητα και η ηθική» http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=84931, 2/1/12

Λιαρόπουλος, Λ., «Παγκοσμιοποίηση, κλιματική αλλαγή και βιώσιμη κοινωνία», http://www.vimaideon.gr//Article.aspx?d=20080104&nid=7083114, 19/12/11

Martel. L., «Παγκοσμιοποίηση, Σοσιαλδημοκρατία και Κοσμοπολιτισμός», http://www.re-public.gr/?p=264#more-264, 2/1/12

Μήτσιου, Α., «Αντιπαγκοσμιοποίηση Vs Παγκοσμιοποίηση» http://www.metafysiko.gr/?p=3115 19/12/11

Μουζέλης, Ν., «Παγκοσμιοποίηση, μύθοι και πραγματικότητες», http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=184159, 18/12/11

Παναγιωτόπουλος, Π., «Τα ασύμμετρα οφέλη της παγκοσμιοποίησης», http://www.vimaideon.gr/Article.aspx?d=20080104&nid=7083352, 18/12/11

Παπαγεωργίου, Γ., Χ., «Τι είναι παγκοσμιοποίηση», http://archive.enet.gr/online/online_print?id=57231012, 20/12/11

Παπασωτηρίου, Χ., «Ελλάδα και παγκοσμιοποίηση», www.ekome.gr/upload/GR.globaliztion.doc, 2/1/12

Πιτέλης, Χ., «Οι νέες στρατηγικές των πολυεθνικών επιχειρήσεων», http://www.vimaideon.gr//Article.aspx?d=20080104&nid=7083269, 20/12/11

Ράπανος, Β., «Παγκοσμιοποίηση και κράτος πρόνοιας», http://www.vimaideon.gr//Article.aspx?d=20080104&nid=7083293, 18/12/11

Ρουμελιώτης, Α., «Εναλλακτική παγκοσμιοποίηση»

http://archive.enet.gr/online/online_text/c=113,dt=05.06.2003,id=24031872, 2/1/12

Σαμαράς, Β., κ.ά., «Παγκοσμιοποίηση»: Η πτώση του μύθου, Προλεταριακή σημαία, Αθήνα, 2003

Στεφάνου, Κ., «Η νέα Ευρωπαϊκή Διακυβέρνηση», http://www.vimaideon.gr//Article.aspx?d=20080104&nid=7083334, 19/12/11

Τσόμσκυ, Ν., «Η Ελλάδα καταστρέφεται βάσει σχεδίου», http://www.otyposnews.gr/archives/28709. 15/12/11

Φωτόπουλος, Τ., Παγκοσμιοποίηση, αριστερά και Περιεκτική Δημοκρατία, Ελληνικά γράμματα, Αθήνα, 2002

Χάμπερμας, Γ., «Διακυβέρνηση: Ένας ευφημισμός για το σκληρό πολιτικό δεσποτισμό», http://www.epohi.gr/portal/theoria/10673, 12/12/11

Χάμπερμας, Γ., «Habermas, ο τελευταίος Ευρωπαίος», http://www.antinews.gr/2011/11/28/135673/, 12/12/11

Χατζής, Α., «Η επίσημη ιδεολογία της παγκοσμιοποίησης: «Νεοφιλελευθερισμός», Φιλελευθερισμός και Οικονομική Επιστήμη», http://old.phs.uoa.gr/~ahatzis/Neoliberalism.htm, 16/12/11

Χορταρέας, Γ., «Η νέα παγκόσμια οικονομία», http://www.vimaideon.gr//Article.aspx?d=20080104&nid=7083186, 19/12/11