Ο «Άλλος», η κατασκευή ειδήσεων και ο ρόλος των ΜΜΕ στο ζήτημα της ταυτότητας μέσα από την κάλυψη του διαγγέλματος του Προέδρου Χριστόφια για την οικονομία στις εφημερίδες «Αλήθεια» και «Χαραυγή»

του Ιάκωβου Τσαγκάρη

1. Εισαγωγή

Tαυτότητα θεωρείται η «υποκειμενική αίσθηση προσωπικής συνοχής» που σχετίζεται με τα «σταθερά θεμελιώδη στοιχεία του εγώ» και μια «μόνιμη δουλειά διατήρησης και προσαρμογής αυτού του εγώ σε ένα μη σταθερό περιβάλλον» . Είναι καρπός ακατάπαυστης διαπραγμάτευσης ανάμεσα σε διαδικασίες αποδοχής χαρακτηριστικών που οι άλλοι μας αποδίδουν ταυτίζοντάς μας με κάτι και σε ενέργειες δήλωσης με στόχο την έκφραση των ιδιοτήτων με τις οποίες εμείς οι ίδιοι θέλουμε να μας ταυτίζουν .

 Αφού η ταυτότητα κατανοείται ως σχέση και όχι ως αντικείμενο και αφού «η διαχωριστική γραμμή τραβιέται πάντοτε σε σχέση με κάτι ή κάποιον άλλο» , η παρούσα εργασία έθεσε στόχο να εξετάσει την σχέση με τον «Άλλο», όπως αυτή παρουσιάζεται στις εφημερίδες «Αλήθεια» και «Χαραυγή» μέσα από την κάλυψη του διαγγέλματος του Προέδρου Χριστόφια για την οικονομία τον περασμένο Δεκέμβριο. Επιλέγηκαν οι συγκεκριμένες εφημερίδες, επειδή η «Αλήθεια» αποτελεί εκφραστή των θέσεων της αξιωματικής αντιπολίτευσης και η «Χαραυγή» εκφραστικό όργανο του κυβερνώντος κόμματος.  

2. Κυρίως Θέμα

2.1. Περιγραφή των πηγών

2.1.1. Η «Αλήθεια»

Η «Αλήθεια» πρωτοεμφανίστηκε στις 24-12-1951 ως εβδομαδιαία με εκδότη-διευθυντή τον Αντώνη Φαρμακίδη . Την 1-5-1982 γίνεται καθημερινή πρωινή με διευθυντή τον πρώην βουλευτή του ΔΗΣΥ Σωκράτη Χάσικο και αρχισυντάκτη τον Αλέκο Κωνσταντινίδη .Υποστηρίζει το ΔΗΣΥ, δεξιό κόμμα που ιδρύθηκε το 1976 από τον Γλαύκο Κληρίδη  και πρόσφερε στέγη σε πολλά μέλη της παράνομης ΕΟΚΑ Β, που στις 15-7-1974 συμμετείχε στο πραξικόπημα κατά του Προέδρου Μακαρίου με στόχο την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα .

 Η «Αλήθεια» τάχθηκε υπέρ της επίσημης γραμμής του ΔΗΣΥ το 2004, όταν το κόμμα στήριξε το Σχέδιο Ανάν ως λύση του Κυπριακού, γεγονός που προκάλεσε εσωκομματικές διαφωνίες, οι οποίες εμφανίστηκαν και στις εφημερίδες που στήριζαν το κόμμα .

 2.1.2. Η «Χαραυγή»

Η «Χαραυγή» κυκλοφόρησε στις 18-02-1956 ως πρωινή καθημερινή με εκδότη-διευθυντή το Σαββιδάκη Γιωργαλλή . Είναι εκφραστικό όργανο του ΑΚΕΛ . Το 1990 ανέλαβε διευθυντής της ο βουλευτής του ΑΚΕΛ Νίκος Κατσουρίδης με αρχισυντάκτρια την Ανδρούλλα Γκιούροφ .

Το ΑΚΕΛ ιδρύθηκε το 1941 ως διάδοχος του Κομμουνιστικού Κόμματος Κύπρου (ΚΚΚ) . Ψήφισε υπέρ της ένωσης κατά το δημοψήφισμα του 1950 , αλλά θεώρησε λανθασμένη επιλογή τον ένοπλο αγώνα της ΕΟΚΑ , όπως και την υπογραφή των Συμφωνιών Ζυρίχης – Λονδίνου . Αργότερα πέρασε στο στρατόπεδο των διαλλακτικών , υποστηρίζοντας την ανεξαρτησία της Κύπρου με τροποποίηση ορισμένων άρθρων του συντάγματος.

 Η «Χαραυγή» θεωρείται φιλομακαριακή εφημερίδα  και μπορεί να λεχθεί ότι υποστηρίζει τη «διαλλαχτική» σχολή σκέψης στο Κυπριακό , έστω και αν το ΑΚΕΛ απέρριψε το Σχέδιο Ανάν.

 2.2. Ανάλυση των άρθρων

Στις ηλεκτρονικές τους εκδόσεις στις 04-12-2012 και 05-12-2012 αντίστοιχα, «Αλήθεια»   και «Χαραυγή»  δημοσιεύουν το διάγγελμα του Προέδρου Χριστόφια για τους λόγους που ανάγκασαν την Κύπρο να προσφύγει στον Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Στήριξης. Επομένως, η πηγή πληροφοριών και στα δύο άρθρα είναι ο Πρόεδρος Χριστόφιας. Επιλέγηκε η μελέτη της αναφοράς στις «τράπεζες» ως τον «Άλλο», αφού σύμφωνα με την «Αλήθεια», ο Πρόεδρος Χριστόφιας τις θεωρεί ως την αιτία για την οικονομική κρίση στην Κύπρο, ενώ η «Χαραυγή» αναφέρεται εκτεταμένα στις ευθύνες τους.  

Με τίτλο «Χριστόφιας εναντίον τραπεζών – Το διάγγελμα του Προέδρου», η «Αλήθεια» δημοσιεύει άρθρο 148 λέξεων, συνοδευόμενο από μεγάλη φωτογραφία του Προέδρου, χωρίς αναφορά σε πηγή. Ακολούθως παραθέτει το πλήρες κείμενο του διαγγέλματος έκτασης 1.727 λέξεων και ολόκληρο το διάγγελμα σε βίντεο μήκους 15 λεπτών, σε μια προσπάθεια να καμουφλάρει το δημοσίευμά της με το μανδύα της αντικειμενικότητας. 

 Η «Χαραυγή» αναφέρεται στο θέμα με τίτλο «Μαζί ενωμένοι μπορούμε και πάλι να ξεπεράσουμε τις δυσκολίες». Ο τίτλος τοποθετείται εντός εισαγωγικών, αφού πρόκειται για απόσπασμα των δηλώσεων του Προέδρου Χριστόφια. Το κείμενο, έκτασης 1.590 λέξεων, συνοδεύεται από μια μικρή φωτογραφία του Προέδρου, χωρίς αναφορά σε πηγή προέλευσης. Ο τίτλος θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως το μήνυμα της εφημερίδας προς τους αναγνώστες της, ενώ η έκταση του κειμένου δείχνει τη σημασία που δίδεται στα λεχθέντα από τον Πρόεδρο. 

2.3. Γλωσσικά χαρακτηριστικά

Η «Αλήθεια» αναφέρεται πέντε φορές στη λέξη «τράπεζες», «τραπεζικός τομέας» και «Κεντρική  Τράπεζα», ενώ η «Χαραυγή» τριάντα. Η «Αλήθεια» προσπαθεί να παρουσιάσει τις «τράπεζες» ως θύματα επίθεσης, αφού, όπως γράφει εκτός εισαγωγικών, «ο Χριστόφιας ρίχνει τις ευθύνες στις τράπεζες αναφέροντας ότι η κυβέρνηση προτίμησε τη συμφωνία με την ΤΡΟΪΚΑ ώστε να μην καταρρεύσει ο τραπεζικός τομέας» και «έριξε τις ευθύνες στον πρώην διοικητή της Κεντρικής Τράπεζας».  Η χρήση του ρήματος «ρίχνω» θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως μη παραδοχή από την εφημερίδα ότι οι τράπεζες και ο πρώην διοικητής της Κεντρικής έχουν οποιαδήποτε ευθύνη και ως κατηγορία κατά του Προέδρου Χριστόφια ότι προσπαθεί να αποποιηθεί των ευθυνών του.

 Η «Χαραυγή» παραθέτει εκτός εισαγωγικών την συγκεκριμένη αναφορά του Προέδρου σημειώνοντας ότι «από τη στιγμή που μια μεγάλη κυπριακή τράπεζα δεν μπόρεσε να ανακεφαλαιοποιηθεί στα χρονικά πλαίσια που καθόρισε η ΕΕ, προ του φάσματος της κατάρρευσής της, που θα παρέσυρε την οικονομία του τόπου στη χρεοκοπία, υποχρεωθήκαμε να προσφύγουμε στο Μηχανισμό». Εκτός εισαγωγικών αναφέρεται επίσης σε «κραυγαλέα λάθη του τραπεζικού συστήματος», σημειώνει ότι «αν δεν υπήρχε το πρόβλημα με τις τράπεζες, η Κύπρος δεν θα χρειαζόταν να ενταχθεί σε κανέναν μηχανισμό» και προσθέτει ότι το τραπεζικό σύστημα προκάλεσε τη μεγάλη κρίση. Εντός εισαγωγικών δημοσιεύει την αναφορά Χριστόφια σε «πανθομολογούμενες ευθύνες» των τραπεζών.

 2.4. Παρατηρήσεις

Θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι αποτελεί προσπάθεια «αντικειμενικής ενημέρωσης» η δημοσίευση από την «Αλήθεια» αυτούσιου του κειμένου και του βίντεο του διαγγέλματος. Ωστόσο, ο ισχυρισμός αυτός καταρρίπτεται από το λεκτικό που χρησιμοποιείται στις 148 λέξεις που προλογίζουν το κείμενο, με χρήση φράσεων όπως «ρίχνει τις ευθύνες», «όπως είπε» και «κατά την έκφρασή του». Έτσι αποδεικνύεται ότι τα ΜΜΕ απλώς παρέχουν μια κατ’ επίφαση αντικειμενική ενημέρωση  και ότι η αναφορά τους στα πολιτικά γεγονότα είναι φορτισμένη με κρίσεις περί αξιών, υποκειμενικότητες και προκαταλήψεις .

 Το ίδιο αποδεικνύεται και στο δημοσίευμα της «Χαραυγής» που προσπαθεί να αναδείξει τη συναισθηματική φόρτιση του Πρόεδρου και να δημιουργήσει θετικό κλίμα υπέρ του, αναφέροντας ότι «με ειλικρίνεια, ευθύτητα και πόνο ψυχής» εξαιτίας της προσφυγής της Κύπρου στο Μηχανισμό Στήριξης ο Πρόεδρος απευθύνθηκε στο λαό με ένα «μεστό» διάγγελμα. Επομένως, τα ΜΜΕ δεν αναφέρουν απλώς με έναν ουδέτερο και αμερόληπτο τρόπο το τι συμβαίνει στην πολιτική αρένα .

Η ιδεολογική ταυτότητα της παράταξης που εκπροσωπεί η «Χαραυγή» φαίνεται καθαρά μέσα από τον τρόπο που η εφημερίδα καλύπτει το διάγγελμα, επικρίνοντας τον ρόλο των τραπεζών στη δημιουργία της κρίσης στην Κύπρο και παρουσιάζοντάς τις ως τον «Άλλο». Άλλωστε, ένας από τους τρόπους που μπορεί να εκδηλώνεται η ταυτότητα είναι και μορφές δράσης που έχουν να κάνουν με κριτική .  Η κριτική αυτή, που θα μπορούσε να εκληφθεί ως «αγωνιστική ενεργητικότητα», πρέπει να θεωρείται σημαντική για τη συσπείρωση των οπαδών του κόμματος, αφού «επιβράδυνση της αγωνιστικής ενεργητικότητας θα διέκοπτε την ικανοποίηση που αυτή προκαλεί και η οργάνωση θα διακινδύνευε στο τέλος να χάσει μέλη» .

 Η «Αλήθεια» φαίνεται να οχυρώνεται πίσω από την ταυτότητα της παράταξής της, προσπαθώντας να παρουσιάσει την «άλλη» ιδεολογία, την κομμουνιστική, ως υπεύθυνη για την επιδείνωση της οικονομικής κρίσης στην Κύπρο, λόγω της καθυστέρησης λήψης μέτρων. Η «Αλήθεια» παρουσιάζει τις τράπεζες απλώς ως «εξιλαστήρια θύματα» της οργής του Προέδρου. Μπορεί στις 148 λέξεις του άρθρου να μην αναφέρεται κάτι τέτοιο, αλλά η γλώσσα και το στιλ των μεταδόσεων των μέσων είναι σημαντικά, «το τι στην πραγματικότητα λέγεται ελάχιστη σημασία έχει» . 

Ως εκφραστής μιας παράταξης με ιδεολογία τον φιλελευθερισμό , η «Αλήθεια» φαίνεται να θεωρεί ως τον «άλλο» την κομμουνιστική ιδεολογία που εκφράζει η «Χαραυγή» και όχι τις τράπεζες. Γι’ αυτό, η εφημερίδα επέλεξε να αφήσει τις τράπεζες στο απυρόβλητο και να κτίσει μια αρνητική εικόνα για τον Πρόεδρο Χριστόφια.

 Πάντως, η κυβέρνηση δεν φαίνεται να έχει την καλύτερη εικόνα μέσα στην κυπριακή κοινωνία, λόγω του τρόπου με τον οποίο διαχειρίστηκε (και) την οικονομική κρίση. Στο υπό εξέταση άρθρο, η «Χαραυγή» περιχαρακώνεται πίσω από την ιδεολογική της ταυτότητα για να ανατρέψει αυτή την αρνητική εικόνα, αφού «η διάσταση της ταυτότητας κατέχει ιδιαίτερη θέση σε ό,τι αφορά την κινητοποίηση ομάδων που … πρέπει να διαχειριστούν πολύ αρνητικές κοινωνικές εικόνες» . Επομένως, έτσι μπορεί να εξηγηθεί η υπογράμμιση των ευθυνών των τραπεζών, της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης και της κρίσης στην ευρωζώνη για τη δεινή κατάσταση της κυπριακής οικονομίας.

 3. Συμπέρασμα

Στα υπό εξέταση άρθρα φαίνεται ξεκάθαρα ότι η ταυτότητα, το απλό συναίσθημα που έχει κανείς ότι ανήκει σε ένα «εμείς» , χρησιμοποιείται από τα δύο ΜΜΕ ως μέσο για την ενδυνάμωση της ομάδας στην οποία ανήκουν, ομάδα που κινητοποιείται ενάντια σε ένα «αυτοί». Όχι τυχαία, λοιπόν, ο Hobsbawm συγκαταλέγει τα ΜΜΕ μεταξύ των σημαντικών παραγόντων που διαμόρφωσαν την ταυτότητα κατά τον 20ο αιώνα .