Η ύπαρξη αντικειμενικότητας και αλήθειας στη δημοσιογραφία - Μύθος ή Πραγματικότητα;

της Άννας Προδρόμου

Το άρθρο με τίτλο "Witnessing the Truth"¹του δημοσιογράφου David Loyn, στο διαδικτυακό φόρουμ "Open Democracy", έδωσε το έναυσμα για την έναρξη ενός διαλόγου που αφορά στην άσκηση της δημοσιογραφίας. Από το διάλογο αυτό αναδύονται ποικίλοι προβληματισμοί, μέσα από τους οποίους διαφαίνεται και η πολυπλοκότητα που χαρακτηρίζει την άσκηση της δημοσιογραφίας. Τα πράγματα, βέβαια, περιπλέκονται περισσότερο υπό το πρίσμα του ερωτήματος περί ύπαρξης αντικειμενικότητας και αλήθειας στη δημοσιογραφία. 

Υπάρχει αντικειμενικότητα στη δημοσιογραφία; Υπάρχει εκείνη η αλήθεια η οποία θα δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για την άσκηση της δημοσιογραφίας με αντικειμενικότητα;

 Αυτό είναι και το καίριο σημείο αντιπαράθεσης στα κείμενα του Open Democracy. 

Σύμφωνα με τον David Loyn οι ειδήσεις είναι αυτό που συμβαίνει και πρέπει να εκτίθενται με φαντασία και σκεπτικισμό εκεί όπου χρειάζεται. Ο δημοσιογράφος πρέπει να παραμένει, σύμφωνα με τον Loyn, ένα απλός παρατηρητής των γεγονότων και όχι συμμετέχων. Ως μάρτυρας της αλήθειας, ο δημοσιογράφος πρέπει να έχει μοναδικό στόχο την αντικειμενικότητα. Επισημαίνει βέβαια ότι δεν μπορεί να υπάρξει μια απόλυτη αλήθεια. Ο Loyn προτείνει τις αξίες της δικαιοσύνης, της αντικειμενικότητας και την τήρηση ισορροπιών ως θεμελιώδεις αρχές για την άσκηση της δημοσιογραφίας. Ο δημοσιογράφος Jake Lynch² απ' την άλλη, υπερασπιζόμενος τη “Δημοσιογραφία της Ειρήνης”, υποστηρίζει ότι η αντικειμενικότητα με τον τρόπο που αυτή θεωρείται ως στόχος για μια καλή δημοσιογραφία, καταλήγει να είναι μια σύμβαση λόγω της συστηματικής προσπάθειας εξαίρεσης συγκεκριμένων θεμάτων από τη δημοσιότητα. Το προϊόν αυτής της δημοσιογραφίας-σύμβασης είναι, σύμφωνα με τον Lynch, παραπλανητικό και συγκεχυμένο. Ο μόνος στόχος της δημοσιογραφίας πρέπει να παραμείνει, σύμφωνα με τον ίδιο, η παρουσίαση ποικίλων προοπτικών. Ο Lynch κάνει αναφορά επίσης στα φαινόμενα κατασκευής ειδήσεων, προϊόντα παρεμβατικής δημοσιογραφικής συμπεριφοράς και εξυπηρέτησης πολιτικών, οικονομικών και ιδεολογικών συμφερόντων.

O Des Freedman³, απαντώντας στο άρθρο “Witnessing the Truth”, ενισχύει την άποψη περί αποτυχημένης προσπάθειας παρουσίασης της αλήθειας από τους δημοσιογράφους, επικαλούμενος εξωγενείς παράγοντες οι οποίοι εμποδίζουν τους δημοσιογράφους να προσεγγίζουν την αλήθεια. Ο Freedman επισημαίνει επίσης την αδυναμία των δημοσιογράφων να ξεφύγουν από τις “αποσκευές” (πχ. ιδεολογικές πεποιθήσεις, προσωπικά βιώματα) τις οποίες κουβαλάνε. Ο Freedman, απορρίπτοντας την πρόταση του Loyn για ένδειξη εμπιστοσύνης στον επαγγελματισμό των δημοσιογράφων, προτείνει την ενεργή δράση των πολιτών, η οποία θα δημιουργήσει χώρο για αντικειμενική δημοσιογραφία. Τέλος ο Julian Baggini⁴ προσεγγίζει φιλοσοφικά τη συζήτηση δηλώνοντας ότι δεν υπάρχει σύμφωνα με τον ίδιο μια αλήθεια, συναινώντας ουσιαστικά με τον Loyn. Αντιλαμβανόμενος όμως, ότι με αυτή την δήλωση δημιουργείται το ερώτημα πώς μπορεί κάποιος με αυτό το δεδομένο να γνωρίζει οτιδήποτε, προχωρεί σε διευκρινίσεις. Όπως εξηγεί ο Baggini απαιτείται ο διαχωρισμός της αλήθεια από την αναζήτηση της αλήθειας. Η αντικειμενικότητα του δημοσιογράφου, σύμφωνα με τον Baggini, βασίζεται στην προσπάθεια του να μειώσει οποιεσδήποτε επιρροές οι οποίες θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν υποκειμενικές. Παρόλο που δεν μπορεί να υπάρξει μια ακριβής εικόνα των γεγονότων, τα συμπεράσματα από αυτές τις εικόνες μπορεί να είναι λιγότερο ή περισσότερο ειλικρινή. Ως εκ τούτου, σύμφωνα με τον Baggini, η αντικειμενικότητα είναι θέμα διαβάθμισης, οπότε είναι κάτι το όποιο μπορεί να επιτευχθεί.

Είναι γεγονός ότι οι προβληματισμοί και οι διαφορετικές θέσεις των συμμετεχόντων στο διάλογο του Open Democracy με αφορμή το άρθρο “Witnessing the Truth” δεν περιέχουν οποιαδήποτε καινοτόμα στοιχεία. Παρόλα αυτά, η αναφορά για άλλη μια φορά στα διλήμματα με τα οποία κάθε δημοσιογράφος έρχεται αντιμέτωπος, δείχνει και την ζωτικής σημασίας ανάγκη του ανθρώπου να κατακτήσει τη γνώση και να προσεγγίσει την αλήθεια, καθιστώντας τον ικανό να λαμβάνει τις σωστότερες αποφάσεις. Η κατάκτηση αυτής της γνώσης, παρέχει στον άνθρωπο ασφάλεια και τη δυνατότητα να δημιουργήσει, να οργανώσει και να ελέγξει, στο μέτρο του δυνατού, αυτά που συμβαίνουν γύρω του. Το κοινό αναζητά τις ειδήσεις, την πληροφόρηση δηλαδή για το τι συμβαίνει από ένστικτο, από το “Ένστικτο της Ενημέρωσης”⁵. Υπάρχει όμως στην εποχή την οποία διανύουμε, εκφορά αντικειμενικού και αμερόληπτου δημοσιογραφικού λόγου η οποία να προσφέρει ικανοποίηση αυτού του ενστίκτου; Σίγουρα όχι σε ειδήσεις οι οποίες είναι προϊόν μιας συνεχούς αναμετάδοσης των ίδιων μηνυμάτων από διαφορετικούς πομπούς χωρίς ουσιαστικές αλλαγές στο περιεχόμενο⁶. Ούτε επίσης σε κατασκευασμένες ειδήσεις οι οποίες δημιουργούν στο κοινό διεστραμμένες, λανθασμένες και εν τέλει αβάσιμες εικόνες για τα γεγονότα. Το κοινό χρειάζεται να πιστεύει ότι η πληροφορία που του παρέχεται δεν επηρεάζεται από οποιαδήποτε μεροληπτικά συμφέροντα⁷. Μήπως όμως το κοινό, όπως δηλώνει ο Λίπμαν, είναι εκ προοιμίου επηρεασμένοαπό προκαταλήψεις, άγνοια και στερεότυπα με αποτέλεσμα ακόμα και αν του παρουσιαζόταν η αλήθεια να ήταν ανίκανο να την κατανοήσει⁸; Αν και δεν μπορούμε να δεχτούμε την αφοριστική αυτή άποψη του Λίπμαν εντούτοις δεν μπορούμε παρά να παραδεχτούμε ότι στη σύγχρονη κοινωνία καταιγισμού πληροφοριών το μέγιστο πρόβλημα είναι η έλλειψη προσανατολισμού⁹.

Ο ρόλος λοιπόν του δημοσιογράφου δεν πρέπει να περιορίζεται στο να παρουσιάζει την είδηση αμερόληπτα. Ο δημοσιογράφος πρέπει να επικεντρώνει την προσπάθεια του στην αποφυγή κάθε μορφής υποκειμενικότητας, αλλά και στο να εμπλουτίζει το έργο του με κριτικό σχολιασμό, δίνοντας έτσι κίνητρο στους αναγνώστες του να γίνουν, μέσα από τον καταιγισμό των ειδήσεων που τους κατακλύζουν, ενεργητικοί χρήστες και όχι παθητικοί καταναλωτές των πληροφοριών που τους δίδονται, εφαρμόζοντας κριτική σκέψη σε αυτά που καταναλώνουν¹⁰. Κανείς δεν μπορεί να παραβλέψει την μεγάλη εμπλοκή του κοινού στην παραγωγή λόγου μέσω των σύγχρονων διαδικτυακών χώρων. Η αλλαγή αυτή επισημαίνεται και από τους Μπιλ Κόβατς και Τομ Ρόζενστιλ οι οποίοι δίνουν μια νέα προοπτική στο ρόλο του κοινού. Σύμφωνα με τους Κόβατς και Ρόζενστιλ “το κοινό παύει να είναι απλώς και μόνο καταναλωτής, αλλά μεταβάλλεται σε 'παραγωκαναλωτή', ένα υβρίδιο καταναλωτή και παραγωγού”¹¹. Εάν όμως ο στόχος είναι μια καλύτερη, εγκυρότερη και όσο το δυνατόν πιο απελευθερωμένη από μεροληπτικές επιρροές ενημέρωση, αυτό προϋποθέτει την τοποθέτηση του δημοσιογράφου αλλά και του αναγνώστη “έναντι των πραγμάτων ως απορία, ως ανάγκη κατανόησης, ως ερμηνεία και νοηματοδότηση με αναφορά στους άλλους”¹².

Η αδυναμία θα λέγαμε λοιπόν προσέγγισης της αλήθειας δεν μπορεί να δικαιολογήσει την παραίτηση από την αναζήτηση της. Ο Edward Craig στο βιβλίο του με τίτλο Philosophy, A very Short Introduction διερωτάται “πόσο διαφορετικός θα ήταν ο κόσμος αν είχαμε όλοι πειστεί ότι τα ανθρώπινα όντα δεν έχουν αυτό που χρειάζεται για να δώσουν απαντήσεις σε οποιεσδήποτε ερωτήσεις”¹³. Οι συνέπειες μιας τέτοιας στάσης έναντι όλων αυτών που μας περιβάλλουν, ίσως να ήταν ολέθριες. Ακριβώς γι' αυτό, η παραδοχή της αδυναμίας του ανθρώπου να δώσει απαντήσεις σε κάποια ερωτήματα δεν μπορεί να λειτουργήσει ως μια άνευ όρων παράδοση σεαυτήν. Είναι βέβαιο ότι στην οποιαδήποτε προσπάθεια αναζήτησης αυτής της αλήθειας πάντα διεισδύει η προηγούμενη γνώση και η προσέγγιση της στηρίζεται σε σιωπηρές παραδοχές. Αυτό όμως υποδηλώνει απλά ότι ο ασκών δημοσιογραφία πρέπει να χαρακτηρίζεται από ταπεινότητα, να έχει αυτοέλεγχο και να δρα πάντοτε με κριτική διάθεση¹⁴.

Η πραγμάτευση της αλήθειας και της αντικειμενικότητας παρουσιάζει εξαιρετικές δυσκολίες λόγω των ιδιαιτεροτήτων που παρουσιάζουν οι ποικίλες περιστάσεις στις οποίες η συζήτησή τους ανακύπτει. Υπό το πρίσμα της δημοσιογραφίας οι δύο αυτές έννοιες νοηματοδοτούνται εκ νέου με στόχο την εγγύτερη προσέγγιση τους και παραμένουν πάντα ο ιδεατός στόχος. Ο δημοσιογράφος πρέπει μέσα από την επικοινωνία να αναζητά την αλήθειακαι την κατανόηση του κοινού του και αυτό μπορεί να το πετύχει μόνο απευθυνόμενος στην κρίση του.

1David Loyn, Witnessing the Truth, Open Democracy, http://www.opendemocracy.net/content/articles/PDF/993.pdf, 20/02/2003

2Jake Lynch, Journalists Need to Think: a reply to David Loyn, Open Democracy, http://www.opendemocracy.net/content/articles/PDF/1007.pdf, 12/03/20032

3Des Freedman, Whitnessing Whose Truth, Open Democracy, http://www.opendemocracy.net/content/articles/PDF/1037.pdf, 26/0/2003

4Julian Baggini, The Philosophy of Journalism, Open Democracy, http://www.opendemocracy.net/content/articles/PDF/1228.pdf, 15/05/2003

5Για την θεωρία του “Ενστίκτου της Ενημέρωσης” βλ. Μπίλ Κόβατς, Τόμ Ρόζενστιλ, Εισαγωγή στη Δημοσιογραφία, Τι πρέπει να γνωρίζουν οι άνθρωποι των Μέσων και τι πρέπει να αναμένει η κοινή γνώμη, Μετ. Ερρίκος Μπαρτζινόπουλος, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα,2004, σελ.26

6Η πολιτική επικοινωνία στην πράξη, Τα σεμινάρια της Λέγειν & Πράττειν 2, Μεταμεσονύκτιες εκδόσεις, Αθήνα, 2004, σελ.123

7Ντένις Μακ Κουέηλ, Μαζικά μέσα και δημόσιο συμφέρον: Προς ένα πλαίσιο κανόνων λειτουργίας των μέσων Τόμος ΜΜΕ και Κοινωνία , Επιμελητές James Curran & Michael Gurevitch, Μετ. Δ. Κικίζα, Σειρά Θεωρία της επικοινωνίας και πολιτισμικές σπουδές, ΕκδόσειςΠατάκη, Αθήνα, ⁶2009, σελ.111

8Μπίλ Κόβατς, Τόμ Ρόζενστιλ, Εισαγωγή στη Δημοσιογραφία, Τι πρέπει να γνωρίζουν οι άνθρωποι των Μέσων και τι πρέπει να αναμένει η κοινή γνώμη, Μετ. Ερρίκος Μπαρτζινόπουλος, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα, 2004, σελ.33

9Norbert Bolz, Τo αλφαβητάρι των μέσων, Μετ. Λ. Αναγνώστου, Σμίλη, Αθήνα, 2008, σελ. 31

10Dan Gillmor, Who's a journalist? Does that matter? http://www.salon.com/technology/dan_gillmor/2010/08/26/who_is_a_journalist, 26/08/2010

11Μπίλ Κόβατς, Τόμ Ρόζενστιλ, Εισαγωγή στη Δημοσιογραφία, Τι πρέπει να γνωρίζουν οι άνθρωποι των Μέσων και τι πρέπει να αναμένει η κοινή γνώμη, Μετ. Ερρίκος Μπαρτζινόπουλος, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα, 2004, σελ.31

12Εγχειρίδιο, Θ.Ε. ΕΔΜ50, Επιστήμες του ανθρώπου και επικοινωνία δημοσιογραφία, Κεφάλαιο 1. Φιλοσοφία και επικοινωνία δημοσιογραφία, Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου, Λευκωσία 2011, Ενότητα 1.2.1.3

13Edward Craig, Philosophy, A Very Short Introduction, Oxford University Press, New York, 2002, σελ.2

14Εγχειρίδιο, Θ.Ε. ΕΔΜ50, Επιστήμες του ανθρώπου και επικοινωνία δημοσιογραφία, Κεφάλαιο 1. Φιλοσοφία και επικοινωνία δημοσιογραφία, Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου, Λευκωσία 2011, Ενότητα 1.3.4.2