Το Κίνημα των Αγανακτισμένων υπό το πρίσμα μίας από τις κύριες κοινωνιολογικές σχολές

του Ιάκωβου Τσαγκάρη

1. Εισαγωγή

Αν και δεν υπάρχει ένας και μοναδικός ορισμός για το τι είναι κοινωνικό κίνημα[1], θα μπορούσαμε να δεχτούμε πως ο όρος κοινωνικά κινήματα χρησιμοποιείται για συγκρουσιακές δράσεις που ζητούν να αλλάξουν τις κοινωνικές σχέσεις εξουσίας σε καθοριστικές πολιτιστικές περιοχές, όπως η παραγωγή, η επιστήμη και οι ηθικές αξίες[2]. Θα μπορούσαμε επίσης να υιοθετήσουμε την άποψη ότι το πέρασμα στη συλλογική δράση προϋποθέτει «δουλειά που δίνει γλώσσα στη δυσαρέσκεια» και ότι για να δοθεί γλώσσα στη διαμαρτυρία πρέπει η δυσφορία να μετατραπεί σε αδικία, να νομιμοποιηθεί στο πλαίσιο ενός συστήματος κανόνων και αξιών, να καταστεί «γενική», να προσδιοριστούν οι υπεύθυνοι και να διατυπωθούν τα αιτήματα με μορφή λύσεων[3]. 

Μια έκφραση τέτοιας γενικής δυσφορίας και αδικίας[4] πρέπει να θωρούνται τα κινήματα Occupy Wall Street και Occupy London Stock Exchange, καθώς και οι «Αγανακτισμένοι» σε χώρες όπως η Ισπανία και η Ελλάδα. Τα κινήματα αυτά αποτελούν το αντικείμενο της παρούσας εργασίας μας. Υπό το πρίσμα μιας από τις τρεις βασικές κοινωνιολογικές θεωρίες, θα επιχειρήσουμε να αγγίξουμε το πότε και γιατί εμφανίστηκαν και το αν έχουν κοινές αξίες και κοινούς στόχους.

2. Κυρίως Θέμα

2.1. Κύρια χαρακτηριστικά των βασικών κοινωνιολογικών θεωριών

Η πρώτη βασική κοινωνιολογική θεωρία είναι η Λειτουργιστική, η οποία θεωρεί την κοινωνία ως σύστημα επιμέρους μελών (ατόμων), που αλληλεπιδρούν για επίτευξη ισορροπίας μεταξύ των μελών της κοινωνίας αλλά και των δυνάμεων που επιδρούν πάνω σε αυτά[5]. Η θεωρία αυτή υποστηρίζει ότι η κοινωνία αποτελείται από μέρη, όπως η οικογένεια και διάφοροι άλλοι οργανισμοί, τα οποία επιτελούν λειτουργίες απαραίτητες για την ομαλή λειτουργία της και δημιουργούν θεσμούς που εξασφαλίζουν τη συνοχή της[6]. Πιστεύει ακόμη ότι η κοινωνία εκπαιδεύει τους πολίτες της έτσι ώστε οι περισσότεροι από αυτούς να υιοθετούν αξίες που θεωρούνται αυτονόητες για επίτευξη κοινωνικής συναίνεσης, που αποτελεί το θεμέλιο της κοινωνίας και της σταθερότητάς της[7]. 

Ενώ η Λειτουργιστική Θεωρία αναφέρεται σε άτομα, μέρη και κοινωνική συναίνεση, η Θεωρία των Συγκρούσεων δίδει έμφαση στις κοινωνικές τάξεις (αστική τάξη και προλεταριάτο) και στην σύγκρουση (πάλη) ανάμεσα τους[8]. Ασχολείται δηλαδή με τις κοινωνικές, οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες μεταξύ των διαφορετικών κοινωνικών ομάδων και τα συγκρουόμενα συμφέροντά τους. Ο Καρλ Μαρξ τοποθετούσε την κοινωνική δράση στο ιστορικό πλαίσιο αυτής της πάλης των τάξεων[9]. Θεωρούσε εξαιρετικής σημασίας για την «επανάσταση της εργατικής τάξης» την ταξική της συνείδηση, δηλαδή την συνειδητοποίηση εκ μέρους των εργαζομένων ότι τυγχάνουν εκμετάλλευσης από τους καπιταλιστές και την άρχουσα τάξη[10]. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, οι κοινωνικές ομάδες που ελέγχουν τις πηγές ισχύος ορίζουν το πλαίσιο, διαμορφώνουν τους θεσμούς και καθορίζουν τους «κανόνες του παιχνιδιού» έτσι ώστε να εξυπηρετούνται τα δικά τους συμφέροντα σε βάρος των ομάδων που μειονεκτούν[11].

Η τρίτη βασική σχολή είναι η Θεωρία της Συμβολικής Διάδρασης, στην οποία κεντρικό ρόλο έχουν τα επιμέρους άτομα που απαρτίζουν την κοινωνία[12]. Η θεωρία αυτή δέχεται ότι τα άτομα αντιδρούν σε πράγματα ανάλογα με το πόσο σημαντικά τα θεωρούν, ότι η σημασία απορρέει από τη διάδραση των ατόμων με άλλα άτομα και την κοινωνία ως σύνολο και ότι τα άτομα χειρίζονται και τροποποιούν τις ποικίλες σημασίες μέσω μιας ερμηνευτικής διαδικασίας με την χρήση συμβόλων και επικοινωνία μέσω των συμβόλων αυτών[13]. Η έννοια των συμβόλων συνεχώς τροποποιείται, οι σημασίες εξελίσσονται και τα νοήματα του πολιτισμού μεταλλάσσονται, με συνέπεια ο κόσμος όπως τον αντιλαμβανόμαστε να συνιστά μια κατασκευασμένη πραγματικότητα[14].

2.2. Εμφάνιση και εξέταση του κινήματος των «Αγανακτισμένων»

Η «Αραβική Άνοιξη», που ξεκίνησε το Δεκέμβριο του 2010 με την αυτοπυρπόληση του νεαρού Τυνήσιου Μοχάμμεντ Μπουαζίζι σε ένδειξη διαμαρτυρίας κατά του καθεστώτος στη χώρα του[15], φαίνεται ότι αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για την εμφάνιση του κινήματος των Ισπανών[16] και των Ελλήνων «Αγανακτισμένων», που ξεκίνησε το Μάιο του 2011 στη Μαδρίτη[17] και στην Αθήνα[18] αντίστοιχα, αλλά και για την εκδήλωση του κινήματος Occupy Wall Street στις ΗΠΑ το Σεπτέμβριο του ίδιου χρόνου[19].

Επειδή έχουμε ήδη αποδεχτεί τη θέση ότι τα κοινωνικά κινήματα αποτελούν συγκρουσιακές δράσεις, θα επιχειρήσουμε να εξετάσουμε τις εν λόγω εξελίξεις βάσει της Θεωρίας των Συγκρούσεων.

Αν και δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι τα εν λόγω κινήματα θεωρούνται ενιαίο σύνολο από απόψεως κοινωνικών τάξεων ή ιδεών που συμμετέχουν σε αυτά, το σίγουρο είναι ότι οι διαδηλωτές έχουν συνειδητοποιήσει εναντίον ποιων εκφράζουν τη δυσφορία τους. Όπως, για παράδειγμα, αναφέρεται στην ιστοσελίδα του Occupy Wall Street, στόχος του κινήματος είναι ο αγώνας κατά του πλουσιότερου 1%, της ισχύος των τραπεζών, των πολυεθνικών εταιρειών και της Wall Street[20]. Οι δε Ευρωπαίοι Αγανακτισμένοι δηλώνουν κατά των μέτρων λιτότητας που υπαγορεύονται από αυτούς που κερδίζουν από την χρηματοπιστωτική και οικονομική κρίση[21]. Επομένως φαίνεται να αμφισβητείται το σύστημα γενικώς και να υπάρχει η συνειδητοποίηση της εκμετάλλευσης που θεωρούσε σημαντική ο Μαρξ, αλλά και ο προσδιορισμός των υπευθύνων που αναφέρει ο Erik Neveu[22].

Ένα κοινό χαρακτηριστικό των κινημάτων αυτών πρέπει να θεωρείται ο αγώνας τους για αξίες όπως η κοινωνική δικαιοσύνη και η δημοκρατία. Σύμφωνα με τον σκηνοθέτη-ακτιβιστή Michael Moore, ο λόγος του κοινωνικού ξεσπάσματος στις δυτικές κοινωνίες είναι η πλεονεξία του οικονομικού συστήματος και το αίτημα για ένα δίκαιο και δημοκρατικό σύστημα στο οποίο οι άνθρωποι να έχουν λόγο στη διαχείρισή του[23]. Εξάλλου, ο καθηγητής Cornel West χαρακτήρισε τις κινητοποιήσεις ως κριτική εναντίον της οικονομικής ολιγαρχίας, κάνοντας λόγο για πρωτόγνωρη ανισότητα στην κατανομή του πλούτου και πρωτοφανή επίπεδα ανεργίας και υποαπασχόλησης[24]. Επεσήμανε πως καμία δημοκρατία δεν μπορεί να επιβιώσει χωρίς δημοκρατική μεταφορά ισχύος και πόρων από την ολιγαρχία στους πολίτες. Αυτή την ανισότητα, που προκαλεί το αίσθημα της αδικίας, επισημαίνει και ο Francis Fukuyama, σημειώνοντας τη δυσανάλογη συσσώρευση πλούτου στις ΗΠΑ, όπου το 1974 μόλις το 9% του ΑΕΠ αναλογούσε στο 1% των πλουσιοτέρων οικογενειών, ενώ το 2007 το ποσοστό αυτό ανήλθε στο 23.5%[25]. Ο δε καθηγητής David Harvey, απευθυνόμενος σε διαμαρτυρόμενους στο Λονδίνο[26], μίλησε για ανισότητα όχι μόνο εισοδημάτων αλλά και πολιτικής ισχύος.

Δεν θα ήμασταν εκτός πραγματικότητας αν υποστηρίζαμε ότι ο βασικός λόγος της εμφάνισης των κοινωνικών κινημάτων που εξετάζουμε είναι το γεγονός ότι ο καπιταλισμός σήμερα υποσκάπτει τον εαυτό του σε μια συνεχή προσπάθεια μεγιστοποίησης του κέρδους του κεφαλαίου. Ο Fukuyama αποδίδει την υπόσκαψη αυτή στη συρρίκνωση της μεσαίας τάξης, λόγω της ανάπτυξης της τεχνολογίας και της παγκοσμιοποίησης, και πιστεύει ότι αυτή η συρρίκνωση συγκαταλέγεται ανάμεσα στις «προβληματικές» οικονομικές και κοινωνικές τάσεις που μπορεί να απειλήσουν τη σταθερότητα των σύγχρονων φιλελεύθερων δημοκρατιών και να «εκθρονίσουν τη δημοκρατική ιδεολογία όπως την αντιλαμβανόμαστε σήμερα»[27].

Η συρρίκνωση της μεσαίας τάξης και η αυξανόμενη ανεργία πρέπει να θεωρούνται δύο αλληλένδετα φαινόμενα. Η τεχνολογία φαίνεται να συμβάλλει αποφασιστικά και στα δύο αυτά φαινόμενα καθώς και στην επίτευξη βασικών στόχων του κεφαλαίου: την άσκηση κοινωνικής κυριαρχίας και τη μεγιστοποίηση του κέρδους. Σύμφωνα με τον ιστορικό Eric Hobsbawm, το βασικό πρόβλημα είναι ότι με το μετασχηματισμό του κόσμου μέσω του καπιταλισμού και της τεχνολογικής ανάπτυξης, ένας παραγωγικός παράγοντας, ο άνθρωπος, καθίσταται μη αναγκαίος και επομένως αυξάνεται η ανεργία[28]. Ο δε θεωρητικός της Σχολής της Φρανκφούρτης Μαρκούζε, επεσήμανε ότι η σύγχρονη βιομηχανική κοινωνία τείνει να γίνει ολοκληρωτική λόγω του τρόπου με τον οποίο έχει οργανώσει την τεχνολογική της βάση και ότι η συγκεκριμένη τεχνολογία είναι μορφή κοινωνικού ελέγχου και κυριαρχίας[29].  

Άλλος ένας λόγος για την εμφάνιση των κινημάτων αυτών φαίνεται πως είναι το ότι ο κόσμος αναζητούσε βήμα για να εκφράσει τη δυσφορία και την αδικία που ένιωθε, για να συμμετάσχει στη «δημόσια σφαίρα» και στη δημόσια συζήτηση για πράγματα που τον αφορούν. Όπως ανέφερε και ο Harvey, τις περισσότερες φορές δεν επιτρέπεται στον κόσμο (the public) να βρίσκεται στη δημόσια σφαίρα (public space)[30]. Επομένως, η έκφραση της δυσφορίας αυτής δεν μπορούσε να γίνει μέσω των παραδοσιακών ΜΜΕ, τα οποία αποτελούν σημαντικά θεσμικά κέντρα παραγωγής και στήριξης της ηγεμονίας του κεφαλαίου[31] και σπάνια παρουσιάζουν προβλήματα και διακυβεύματα με όρους αδικίας και σε πλαίσια που να περιγράφονται θύματα και υπεύθυνοι[32].

Έτσι, οι «Αγανακτισμένοι» εκμεταλλεύτηκαν τις δυνατότητες που παρέχει η τεχνολογία: το διαδίκτυο, το e-mail, το Twitter και το Facebook για να κοινοποιήσουν τις ιδέες τους και να αρχίσουν τις κινητοποιήσεις τους[33]. Τα μέσα αυτά αποδείχτηκαν ιδανική υποδομή για κοινωνικά κινήματα που οργανώνονται με οριζόντιο τρόπο και εδράζονται στην αρχή της μη-ιεραρχίας και της άμεσης δημοκρατίας, αφού επιλύουν προβλήματα όπως η απόσταση, ο χώρος, ο χρόνος και η πολλοί-προς πολλούς επικοινωνία και συζήτηση[34]. Επομένως, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης διαδραμάτισαν αδιαμφισβήτητα σημαντικό ρόλο στην μαζική και άμεση εκδήλωση και εξάπλωση των κινημάτων. Η τεχνολογία φαίνεται αυτή τη φορά να λειτουργεί ως μέσο αμφισβήτησης της κυριαρχίας του κεφαλαίου και αντίδρασης εναντίον της.

3. Επίλογος

Είναι δύσκολο να προβλέψει κανείς το αν θα έχουν διάρκεια οι κινητοποιήσεις και το αν οι διαδηλωτές θα πετύχουν το αποτέλεσμα που επιθυμούν: μια πιο δίκαιη κοινωνία. Σε πολλούς μπορεί να φαίνεται ουτοπικός αυτός ο στόχος. Όμως, το σημαντικό είναι ότι ο κόσμος άφησε τους καναπέδες του και βγήκε στους δρόμους για να εκφράσει την αγανάκτησή του από την άγρια εκμετάλλευση στην οποία τον υποβάλλει η ολιγαρχία του κεφαλαίου. Ας μην ξεχνάμε ότι οι κινητοποιήσεις είναι ένας τρόπος να τίθενται κοινωνικά προβλήματα στην ατζέντα των ΜΜΕ και των αρχών[35], έστω και αν στις σύγχρονες κοινωνίες της καπιταλιστικής μητρόπολης τα πλαίσια που οριοθετεί η κοινωνική συναίνεση είναι τόσο πλατιά ώστε να μπορούν να ενσωματώνουν και να απορροφούν, έστω και με το να τις περιθωριοποιούν, πολλές φωνές κοινωνικής αμφισβήτησης και διαμαρτυρίας[36]. 

---

[1] Jason Bradley DeFay, The Sociology of Social Movements, Department of Sociology,

University of California, San Diego, http://defay.org/jason/academic/SM%20Paper.pdf, 16 Φεβρουαρίου 2012, σελ. 2

[2] Alain Touraine, Κοινωνικά Κινήματα: Ειδική περιοχή ή κεντρικό πρόβλημα στην κοινωνιολογική ανάλυση; http://leviathan.gr/LEV/Alain_Touraine.htm, 16 Φεβρουαρίου 2012

[3] Erik Neveu, Κοινωνιολογία των κοινωνικών κινημάτων και ιστορίες κινημάτων από το Μεσαίωνα μέχρι σήμερα, Μετάφραση Μάρλεν Λογοθέτη, Εκδόσεις Σαβάλλας, Αθήνα 2010, σελ. 206

[4] Ιστοσελίδα Occupy Wall Street, http://occupywallst.org/, 16 Φεβρουαρίου 2012

[5] Εγχειρίδιο, Θ.Ε ΕΔΜ 50, Κοινωνιολογία και Επικοινωνία Δημοσιογραφία, Κεφάλαιο 4, Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου, Λευκωσία 2012, Υποκεφάλαιο 4.4

[6] Εγχειρίδιο, Θ.Ε ΕΔΜ 50, ό.π.

[7] Εγχειρίδιο, Θ.Ε ΕΔΜ 50, ό.π.

[8] Εγχειρίδιο, Θ.Ε ΕΔΜ 50, ό.π.

[9] Jason Bradley DeFay, ό.π, σελ. 12

[10] Jason Bradley DeFay, ό.π, σελ. 15

[11] Εγχειρίδιο, Θ.Ε ΕΔΜ 50, ό.π.

[12] Εγχειρίδιο, Θ.Ε ΕΔΜ 50, ό.π

[13] Εγχειρίδιο, Θ.Ε ΕΔΜ 50, ό.π

[14] Εγχειρίδιο, Θ.Ε ΕΔΜ 50, ό.π

[15] Tunisia: The Revolt Continues, Al Jazeera, 08 February 2012, http://www.aljazeera.com/programmes/revolutionthrougharabeyes/2011/12/20111228

[16] Peter Walker, Occupy faces uncertain future as end looms for St Paul's camp, The Guardian, 12 February 2012, http://www.guardian.co.uk/uk/2012/feb/12/occupy-uncertain-future-st-pauls

[17] «Αγανακτισμένη»…πορεία από τη Μαδρίτη στις Βρυξέλλες, εφημερίδα «Το Βήμα», 27 Ιουλίου 2011, http://www.tovima.gr./default.aspx?pid=6525&la=1&aid=412817

[18] Πλημμύρισαν το Σύνταγμα οι «Αγανακτισμένοι», εφημερίδα «Τα Νέα» online, 26 Μαΐου 2011, http://www.tanea.gr/ellada/article/?aid=4632602,

[19] Ιστοσελίδα Occupy Wall Street, ό.π

[20] Ιστοσελίδα Occupy Wall Street, ό.π

[21] Cléo Fatoorehchi, The "Indignados" Still Have Wind in Their Sails, IPS news agency, http://ipsnews.net/news.asp?idnews=106661, 6 Φεβρουαρίου 2012

[22] Erik Neveu, ό.π

[23] Michael Moore: 'Occupy' movement has 'touched a nerve', ιστοσελίδα BBC, 18 Οκτωβρίου 2011, <http://news.bbc.co.uk/2/hi/programmes/newsnight/9619110.stm>

[24] Cornel West: Occupy movement is a critique of oligarchy, 15 Δεκεμβρίου 2011, http://www.bbc.co.uk/news/world-us-canada-16210940

[25] Francis Fukuyama, The Future of History, Foreign Affairs January/February 2012, http://www.viet-studies.info/kinhte/FA_FutureOfHistory_Fukuyama.htm, σελ. 8

[26] David Harvey at Occupy London, Youtoube, 12 November 2011, http://www.youtube.com/watch?v=ht8W30gkVac

[27] Francis Fukuyama, ό.π, σελ. 7

[28] Eric Hobsbawm, Capitalism 'nothing to do with responsibility', BBC, 19 Ιανουαρίου 2012 http://news.bbc.co.uk/2/hi/programmes/newsnight/9682626.stm

[29] Μελίνα Σεραφετινίδου, Κοινωνιολογία των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας, Gutenburg, Αθήνα 1995, σελ.387

[30] David Harvey at Occupy London, ό.π

[31]  Μελίνα Σεραφετινίδου, ό.π, σελ.421

[32] Erik Neveu, ό.π, σελ. 213

[33] Οι «αγανακτισμένοι της Wall Street» ξεκίνησαν από καναδέζικο περιοδικό, Το Βήμα, 30 Σεπτεμβρίου 2011, http://www.tovima.gr/media/article/?aid=422605

[34] Ψηφιακή τεχνολογία και κοινωνικά κινήματα, Αντώνης Μπρούμας, Θέσεις, Τριμηνιαία Επιθεώρηση, Τεύχος 108, περίοδος Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2009, http://www.theseis.com/index.php?option=com_content&task=view&id=1079&Itemid=29

[35] Erik Neveu, ό.π, σελ. 224

[36] Μελίνα Σεραφετινίδου, ό.π, σελ.363