Το Κίνημα των Αγανακτισμένων υπό το πρίσμα της συμβολικής διάδρασης

της Λίνας Βαλσαμίδου



Στην κοινωνιολογική έρευνα, το ζήτημα των κοινωνικών κινημάτων αποτελεί κεντρικό σημείο και μελετάται μέσα από πολλές σκοπιές και ποικίλες οπτικές. Τα κοινωνικά κινήματα διχάζουν τους κοινωνιολόγους ως προς την ανάλυση και την κατανόησή τους. Στην παρούσα εργασία θα επιχειρήσουμε να αναλύσουμε το Κίνημα των Αγανακτισμένων μέσα από το πρίσμα μιας από τις κύριες κοινωνιολογικές σχολές, τη σχολή που ασπάζεται τη θεωρία της συμβολικής διάδρασης/ διαντίδρασης. (Social Interactionism).

Συμβολική διάδραση

Η εν λόγω κοινωνιολογική σχολή εστιάζει στο ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά καθορίζεται όχι μόνο από τα αντικειμενικά γεγονότα μιας κατάστασης αλλά και από τις έννοιες/τα νοήματα που οι άνθρωποι αποδίδουν σε αυτά μέσω της χρήσης των συμβόλων, ενώ υπογραμμίζει τη σημασία των κοινωνικών ρόλων  στη συγκρότηση της ταυτότητας  (Dictionary of the Social Sciences, 2002: “symbolic interactionism”). Η συγκεκριμένη θεωρία εστιάζει στην μικροκλίμακα, στα επιμέρους άτομα τα οποία συναποτελούν την κοινωνία (πιο αναλυτικά πβ. Snow, 2001: 367-377; Κοινωνιολογία και Επικοινωνία-Δημοσιογραφία, 2011: 6) υπογραμμίζοντας, από τη μια μεριά, τους ενεργούς, δημιουργικούς συντελεστές της ανθρώπινης συμπεριφοράς,   ενώ, από την άλλη, το συμβολικό σύμπαν των ανθρώπινων όντων και την ανταλλαγή των συμβόλων σε κάθε διάδραση μεταξύ των ατόμων (Giddens, 2002: 721-723).

Με αφετηρία τα σημεία αυτά, η απόπειρα ανάλυσης του εν λόγω κινήματος μέσα από τη συγκεκριμένη θεωρία, θεωρούμε ότι μας παρέχει τους πόρους και τις δυνατότητες ώστε να προσεγγίσουμε το νέο αυτό κοινωνικό κίνημα (για τον όρο πβ. The Concise Oxford Dictionary of Politics, 2009: "new social movements" ), το Κίνημα των Αγανακτισμένων, με μια ματιά που διαφοροποιείται από τις θεωρίες που βασίζονται στην μαρξιστική ανάλυση και οι οποίες επικεντρώνονται κυρίως στα χαρακτηριστικά του καπιταλιστικού συστήματος και στις ταξικές αντιθέσεις (πβ. Giddens, 2002) ή από τις θεωρίες που δίνουν έμφαση στην τάξη και τη σταθερότητα της κοινωνίας (πβ. Hughes & Kroehler, 2007). Πλέον, τα νέα κοινωνικά κινήματα προσεγγίζονται και ερευνώνται μέσα από τα βιώματα των δρώντων υποκειμένων αλλά και μέσα από την προβληματική της ταυτότητας, του περιεχομένου της κοινωνικής αλλαγής ή της αναζήτησης νοήματος (Neveu, 2010: 176), σημεία που αναδεικνύουν την εν λόγω θεωρία ως την προσφορότερη για την ανάλυσή μας.

Το Κίνημα των Αγανακτισμένων μέσα από τη Συμβολική διάδραση

Οι Αγανακτισμένοι, ένα κίνημα που, ομολογουμένως, αποτελείται από ένα μωσαϊκό διαφορετικών ατόμων, διαφορετικών κοινωνικών τάξεων, διαφορετικών ηλικιών, διαφορετικού οικονομικού υπόβαθρου, συγκεντρώνονται για να καταγγείλουν ένα πολιτικό σύστημα που τους περιθωριοποιεί και να απαιτήσουν «Αληθινή Δημοκρατία τώρα» (Democracia real ya). Νέοι, άνεργοι, φοιτητές, δημόσιοι υπάλληλοι που το εισόδημά τους συρρικνώνεται, χρησιμοποιούν την κεντρική πλατεία των πόλεών τους για να διαδηλώσουν ειρηνικά, καλώντας τους πολίτες για συμμετοχή μέσα από τις ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης, κυρίως μέσω  Facebook και Twitter (πβ. Παναγόπουλος, 2011). Διαφαίνεται –τόσο μέσα από την ονομασία που επιλέγουν γι’ αυτούς, όσο και μέσα από τις δράσεις τους- η «δυσαρέσκειά» τους στην «υπάρχουσα μορφή ζωής» αλλά και η επιθυμία τους/η ελπίδα τους για ένα νέο σχήμα ή σύστημα διαβίωσης, βασικά  σημεία που ορίζονται από τον Μπλούμερ για τη γένεση ενός κινήματος (Αλεξανδρόπουλος, 2001: 181-182).

Σύμφωνα με τον Mead (1934 στο Glenn, 2007: 5), έτερο βασικό εκφραστή της θεωρίας της συμβολικής διάδρασης,  οι άνθρωποι αλληλεπιδρούν μεταξύ τους  μέσω της χρήσης των συμβόλων, τα οποία είναι αντικείμενα και έννοιες και λαμβάνουν τη μορφή λέξεων, χειρονομιών, ρόλων, και τελετουργικών. Στο πλαίσιο αυτό, στο Κίνημα των Αγανακτισμένων, παρατηρείται/καταγράφεται ένα πλήθος συμβόλων με τη μορφή λεκτικών, χωρο-χρονικών και κοινωνικών-πολιτικών εννοιών:

Α. Λεκτικά σημαινόμενα και συμβολισμοί

Η ονομασία που επιλέγουν οι Αγανακτισμένοι αποτελεί ένα μέρος του λόγου δηλωτικό του συναισθήματος  που νιώθουν τα άτομα που συμμετέχουν στο κίνημα και με συμπαραδηλώσεις που εμπεριέχουν το θυμό, την απογοήτευση, την έντονη δυσανασχέτηση, ιδίως αυτή που προκαλείται όταν θίγονται τα αισθήματα της αξιοπρέπειας, της δικαιοσύνης ή του φιλότιμου (πβ. για τον όρο, Λεξικό της κοινής νεοελληνικής). Είναι αξιοσημείωτο, ότι οι «Indignados» της Ισπανίας μεταφράστηκαν από όλα τα ελληνικά μέσα ως «Αγανακτισμένοι», όμως «η λατινική ρίζα της ονομασίας τους έχει σαν συνθετικό της τη λέξη αξιοπρέπεια» (Όταν οι «αγανακτισμένοι» έγιναν κίνημα, 2011), η οποία μετατρέπεται ως το σημαντικό πρόταγμα των Αγανακτισμένων. 

Το συναίσθημα (πβ. Βερέμη, 2008: 108 κ.ε.) λοιπόν -που είναι μεν υποκειμενικό αλλά εξωθείται και μετατρέπεται σε μια κεντρομόλο δύναμη που συνενώνει όλα τα μέλη- μοιάζει να είναι ο πυρήνας (πβ. Protevi, 2011), ο βασικός καμβάς πάνω στον οποίο διαρθρώνεται/αναπτύσσεται το Κίνημα, δηλώνοντας ρητά και υπόρρητα το κομβικό στοιχείο που δικαιολογεί τη δημιουργία και την παρουσία του.

Β. Χωρο-χρονικά σημαινόμενα και συμβολισμοί

Η επιλογή του χρόνου διαμαρτυρίας των μελών του Κινήματος φαίνεται ότι δεν είναι τυχαίος. Παρατηρώντας τις ημερομηνίες που επιλέγονται για το αντίστοιχο Κίνημα στην Ελλάδα, διαφαίνεται ότι αυτές παράγουν τους συμβολισμούς που επιθυμούν τα μέλη του κινήματος: «Η επιλογή της 3ης Σεπτέμβρη δεν είναι τυχαία, καθώς αφενός είναι η ημέρα που ο Όθωνας αναγκάστηκε να παραχωρήσει το πρώτο Σύνταγμα της Ελλάδας, αφ' ετέρου είναι η επέτειος από την ίδρυση του ΠΑΣΟΚ. "Είναι η ημέρα, που μας θυμίζει την ματαίωση των πόθων του λαού για δημοκρατία, ελευθερία και αξιοπρέπεια. Που μας θυμίζει τα ψέματα και τον εμπαιγμό των εκάστοτε κυβερνώντων", σημειώνουν στο κάλεσμά τους οι Αγανακτισμένοι» (Επιστρέφουν οι Αγανακτισμένοι, 2011).

Παράλληλα, η οικειοποίηση από τα μέλη του Κινήματος του κεντρικότερου –πέραν των άλλων- δημόσιου χώρου, της κεντρικής πλατείας, φέρει τους δικούς της συμβολισμούς. Για παράδειγμα, η επιλογή της πλατείας Συντάγματος υποδηλώνει ρητά και υπόρρητα  το σημείο αναφοράς του Κινήματος, το χώρο που σημαδεύτηκε στις 3 Σεπτεμβρίου του 1843 από την κατάλυση της μοναρχίας και την απαίτηση Συντάγματος από μέρους του λαού (πβ. Το κίνημα των Αγανακτισμένων, 2011: 6).

Κατά τον Μπλούμερ (στο Αλεξανδρόπουλος, 2001:164) μια νέα μορφή συνδυασμένης δράσης δεν είναι δυνατόν να δημιουργηθεί ανεξάρτητα από ένα ιστορικό υπόβαθρο, ενώ οι συμμετέχοντες μεταφέρουν μέσα τους νοήματα, σχήματα ερμηνείας, αντικείμενα που ήδη κατέχουν. Έτσι στο Κίνημα των Αγανακτισμένων π.χ. στην Ισπανία, μπορούμε να εντοπίσουμε το σημείο αυτό στην οικειοποίηση της ιστορικής πλατείας Πουέρτα δελ Σολ -που ο Γκόγια ζωγράφισε σαν πεδίο μάχης- και στη κατασκήνωση σε αυτή, κατά το πρότυπο της Αιγυπτιακής Επανάστασης στην Ταχρίρ.

Γ. Ιδεολογικά σημαινόμενα και συμβολισμοί

«Άμεση Δημοκρατία τώρα! Ισότητα-Δικαιοσύνη-Αξιοπρέπεια», «Ψωμί-Παιδεία-Ελευθερία» αλλά «Ψεύτες – Κλέφτες» ήταν τα  βασικά συνθήματα των Αγανακτισμένων της Αθήνας ενώ η φράση «Δεν πάει άλλο» σχηματιζόταν στα χείλη αυτών που επιβιβάζονταν στο μετρό του Συντάγματος, για να πάρουν μέρος στη διαδήλωση. Δεν έλειπαν τα πανό σε ισπανική/και ελληνική γλώσσα (πβ. «Αγανάκτησαν» και παραμένουν στην Πλατεία Συντάγματος, 2011; Παναγόπουλος, 2011), καθώς και τα ρυθμικά συνθήματα, τα οποία είναι χαρακτηριστικά στην αίσθηση του συνανήκειν σε μια συλλογική δράση (πβ. Protevi, 2011). Γενικά, τα συνθήματα συμπύκνωναν τις αξίες και τα συναισθήματα απογοήτευσης των Αγανακτισμένων, ενώ ήταν καταδηλωτικά των στόχων τους:  κοινωνική αλλαγή,  άμεση δημοκρατία,  διεύρυνση των πολιτικών και κοινωνικών ελευθεριών και δικαιωμάτων.

Η από κοινού ή συνδυασμένη δράση των μελών του Κινήματος αφήνει να διαφανεί ένα κίνημα που τα ίδια τα μέλη χαρακτηρίζουν «ειρηνικό» με ειρηνικές εναλλακτικές δράσεις όπως παίξιμο μουσικής, τραγούδια, ζωγραφική. Παράλληλα, το κάλεσμα και η πραγματοποίηση συνελεύσεων όπου, αφενός, δίνεται λόγος σε κάθε άτομο που θέλει να μοιραστεί τα βιώματά του και τις ιδέες του, κι αφετέρου, συναποφασίζονται και εκδίδονται ψηφίσματα με παρουσίαση της ταυτότητάς τους: ποιοι είναι, ποιους καλούν μαζί τους, τι διεκδικούν (πβ. Παναγόπουλος, 2011; Η Ισπανία στους ρυθμούς της εξέγερσης. «Πραγματική Δημοκρατία Τώρα», 2011). Συνολικά μπορούμε να ισχυριστούμε πως η «Άμεση Δημοκρατία» που ζητούν έντονα οι Αγανακτισμένοι θεσπίζεται όχι ξεκομμένα και περιστασιακά, αλλά μέσα από ένα συνδυασμό των σημασιολογικών, πραγματικών και συναισθηματικών διαστάσεων της συλλογικής δράσης (πβ. Protevi, 2011), στοιχεία της οποίας εξετάσαμε παραπάνω.

Ένα βασικό μέσο για να εκφραστεί το Κίνημα των Αγανακτισμένων, αποτέλεσαν τα κοινωνικά δίκτυα, που χρησιμοποιήθηκαν  για την οργάνωση, την επικοινωνία και  την ενημέρωση. Τα κοινωνικά δίκτυα μετατράπηκαν αυτόματα από τους Αγανακτισμένους σε ένα συμβολικό περιβάλλον, σε έναν συμβολικό χώρο έκφρασης  της πολιτικής βούλησης, των βιωμάτων και στάσεων των μελών και όλου του κινήματος, μεταβαλλόμενα σε  όχημα –παράλληλα με την ενημέρωση- και προσέγγισης νέων μελών: «Οι περισσότεροι δήλωναν ότι ενημερώθηκαν για τη διαμαρτυρία και έδωσαν το «παρών» είτε μέσω του Facebook και των κοινωνικών δικτύων, είτε μέσω φίλων τους που τους παρότρυναν να κατέβουν στην πλατεία Συντάγματος σε μία, όπως τονίζουν, “ακομμάτιστη διαμαρτυρία”» (Μοσχονάς, 2011). Κατά συνέπεια,  το διαδίκτυο χρησιμοποιήθηκε από τους Αγανακτισμένους ως πολλαπλασιαστής ιδεολογίας και κουλτούρας, ενώ τα κοινωνικά δίκτυα χρησιμοποιήθηκαν για το σχηματισμό συμβολικών ομάδων στον παγκόσμιο ιστό (Παπάνης, 2011).

Διαφαίνεται λοιπόν, όπως τονίζει και ο Αλεξανδρόπουλος (2001: 21) πως μέσα από την αλληλεπίδραση των δρώντων προσώπων του Κινήματος των Αγανακτισμένων, παράγονται οι αξίες, οι ιδέες, τα νοήματα και οι θεσμοί. Μέσα από την περιγραφή των παραπάνω δράσεων, πεποιθήσεων, συμβολισμών και τακτικών, και στηριζόμενοι σε σημεία της  θεωρίας της συμβολικής διάδρασης, διακρίναμε τους μηχανισμούς του Κινήματος των Αγανακτισμένων, σε πλήρη συμφωνία των όσων ο Μπλούμερ υποστηρίζει σχετικά (στο Αλεξανδρόπουλος, 2001: 186-190):

την παρακινητική δράση- στον τρόπο που οι Αγανακτισμένοι δείχνουν τις αιτίες κάποιων προβλημάτων, στον τρόπο που προσπαθούν να ξυπνήσουν το ενδιαφέρον των δυσαρεστημένων και να παρακινήσουν σε δράση/συμμετοχή στο κίνημα

την ανάπτυξη ενός esprit de corps - στο πλαίσιο της άτυπης συντροφικότητας με φιλικές συνομιλίες, τραγούδια, χορούς, εκφραστικές χειρονομίες ενώ στο πλαίσιο της τελετουργικής συμπεριφοράς με την οργάνωση των συναισθημάτων του συνανήκειν, της ταύτισης και αλληλεγγύης μεταξύ των μελών των Αγανακτισμένων στη βάση του κοινού σκοπού, με συνθήματα, μαζικές συγκεντρώσεις και κινητοποιήσεις

την ανάπτυξη μιας ηθικής- όπου διακρίνεται η πεποίθηση ότι αυτό που είναι άδικο, λανθασμένο και κακό για τους πολίτες και την κοινωνία, θα εξαλειφθεί με την επικράτηση του Κινήματος

τη συγκρότηση ιδεολογίας –όπου αυτή φαίνεται να εκφράζει τις επιθυμίες και τις ελπίδες μελών του Κινήματος, ενώ παρέχει σε αυτό ένα σύνολο αξιών, κριτικών επιχειρημάτων και μέσων υπεράσπισης

την τακτική –όπου αναδεικνύεται ο τρόπος απόκτησης οπαδών/μελών, η συγκράτησή τους και η επίτευξη των στόχων.

Στην παρούσα εργασία αποπειραθήκαμε να ερμηνεύσουμε/προσεγγίσουμε το Κίνημα των Αγανακτισμένων μέσα από μια βασική θεωρητική προσέγγιση στην  Κοινωνιολογία, την Συμβολική Διάδραση, διότι θεωρήσαμε ότι μας παρέχει τους κατάλληλους πόρους για να το πράξουμε, -μολονότι εμπεριέχει το μειονέκτημα ότι δυσκολεύεται να ερμηνεύσει τις κοινωνικές δομές. Εντούτοις, αφορά στο μικρο-επίπεδο ανάλυσης, ερμηνεύει μια κοινωνική πραγματικότητα που δημιουργείται μέσα από την κοινωνική αλληλεπίδραση, αντιμετωπίζει ως θεμέλια της κοινωνίας τα κοινά νοήματα, ενώ στο επίκεντρο της μελέτης της τοποθετείται η δυναμική διαντίδραση ανάμεσα στο άτομο και στην κοινωνία, παρουσιάζοντας τους ανθρώπους ως ενεργούς κοινωνικούς δρώντες (πβ. Hughes & Kroehler, 2007), θεωρούμε κομβικά σημεία του Κινήματος των Αγανακτισμένων, σύμφωνα με την ανάλυσή μας.

Βιβλιογραφία

«Αγανάκτησαν» και παραμένουν στην Πλατεία Συντάγματος, (2011). Διαθέσιμο στο http://www.tovima.gr/society/article/?aid=402893 (13/2/2012).

Αλεξανδρόπουλος, Σ. (2001). Θεωρίες για τη συλλογική δράση και τα κοινωνικά κινήματα. τ. Α΄. Αθήνα: Κριτική.

Βερέμη, Ε. (2008). Συναισθήματα και Κοινωνικά Κινήματα. Η θέση της θυμικής παραμέτρου στις κοινωνικές επιστήμες. Intellectum.  4:105-117.

Επιστρέφουν οι Αγανακτισμένοι, (2011). Διαθέσιμο στο http://news247.gr/ellada/eidiseis/aganaktismemoi-ellada/epistrefoyn_oi_aganaktismenoi.1353119.html (18/2/2012).

Giddens, Α. (2002). Κοινωνιολογία. (Μετ. Δ. Τσαούσης). Αθήνα: Gutenberg.

Glenn, C. (2007). Synthesizing Symbolic Interactionism and Black Feminism from the Perspective of Marginalized Groups: Theoretical Implications for Negotiating Identity and Conflict Through Dialogue. Conference Papers - International Communication Association, 2007, Annual Meeting, p1-1, 1p.

Η Ισπανία στους ρυθμούς της εξέγερσης. «Πραγματική Δημοκρατία Τώρα» (2011). Διαθέσιμο στο http://eagainst.com/articles/%CE%B7-%CE%B9%CF%83%CF%80%CE%B1%CE%BD%CE%AF%CE%B1-%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%85%CF%82-%CF%81%CF%85%CE%B8%CE%BC%CE%BF%CF%8D%CF%82-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%B5%CE%BE%CE%AD%CE%B3%CE%B5%CF%81%CF%83%CE%B7%CF%82/ (27/12/2011).

Hughes, M.,  Kroehler, C. J. (2007). Κοινωνιολογία. Οι βασικές έννοιες. (Μετ. Γ. Χρηστίδης). Αθήνα: Κριτική.

Κοινωνιολογία και Επικοινωνία-Δημοσιογραφία, (2011). Λευκωσία: ΑΠΚΥ.

Λεξικό της κοινής νεοελληνικής, Μ. Τριανταφυλλίδη.  Διαθέσιμο στο http://www.greek-language.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/triantafyllides/search.html?dl=Ε3 (2/2/2012).

Μοσχονάς, Γ. (2011). «Αγανακτισμένοι» και πολιτική σοφία.  ΤΟ ΒΗΜΑ (5/6/2011). Διαθέσιμο στο http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=404851 (2/2/2012).

Neveu, E. (2010). Κοινωνιολογία των κοινωνικών κινημάτων και ιστορίες κινημάτων από το Μεσαίωνα μέχρι σήμερα. (Μετ. Μ. Λογοθέτη). Αθήνα: Σαββάλας.

"new social movements".The Concise Oxford Dictionary of Politics, (2009). Ed Iain McLean and Alistair McMillan. Oxford University Press.

Όταν οι «αγανακτισμένοι» έγιναν κίνημα, (2011). Διαθέσιμο στο http://www.alfavita.gr/artro.php?id=35114 (2/2/2012).

Παναγόπουλος, Α. (2011). Το κίνημα της πλατείας: από την Πουέρτα δελ Σολ στο Σύνταγμα. Enet.gr Ελευθεροτυπία (29/5/2011). Διαθέσιμο στο http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=279640 (1/2/2012).

Παπάνης, Ε. (2011). Αγανακτισμένοι και Διαδίκτυο. Διαθέσιμο στο http://epapanis.blogspot.com/2011/06/blog-post.html (24/2/2012).

Protevi, J. (2011). Semantic, Pragmatic, and Affective Enactment at OWS. Theory and Event. 14(4). Διαθέσιμο στο http://muse.jhu.edu/login?auth=0&type=summary&url=/journals/theory_and_event/v014/14.4S.protevi.html (3/2/2012).

Snow, D. A. (2001), 'Extending and Broadening Blumer's Conceptualization of Symbolic Interactionism'. Symbolic Interaction 24(3): 367-377.

"symbolic interactionism".  Dictionary of the Social Sciences, (2002). Craig Calhoun.  Εd. Oxford University Press.

Το κίνημα των Αγανακτισμένων, (2011). Η έρευνα (8/6/2011). Διαθέσιμο στο http://www.e-erevna.gr/portal/story.aspx?ID=110823  (14/2/2012).