«Αποκάλυψη ή συγκάλυψη; Τα διλήμματα των δημοσιογράφων στο πολιτικό και διπλωματικό ρεπορτάζ»

 

Αποκάλυψη ή συγκάλυψη γεγονότων; Τι συμβαίνει πράγματι στη δημοσιογραφία, πίσω από τις κάμερες, τα κανάλια, τον Τύπο, στο πεδίο  κάλυψης ενός ρεπορτάζ; Ποιος ο ρόλος του δημοσιογράφου; Να «αποκαλύψει» την αλήθεια ή να «συγκαλύψει» για το δημόσιο συμφέρον και το κοινό καλό; Πολλές φορές οι δημοσιογράφοι βρίσκονται σε δίλημμα για το πώς πρέπει να δράσουν σε περιπτώσεις που αφορούν πολιτικά, διπλωματικά και πολεμικά συμβάντα, ώστε το ρεπορτάζ τους να είναι  ταυτόχρονα έγκυρο κι ολοκληρωμένο. Μόνο που σύμφωνα με τον Wolinski «Οι δημοσιογράφοι δεν λένε ποτέ την αλήθεια, ακόμα κι αν την λένε» κι ο Carlin έρχεται να συμπληρώσει πως «η γλώσσα είναι ένα εργαλείο για τη συγκάλυψη της αλήθειας». Κατά πόσο ισχύει αυτό; Στόχος μας λοιπόν, αγαπητοί αναγνώστες, είναι να παρουσιάσουμε τους παράγοντες που οδηγούν στην αποκάλυψη ή συγκάλυψη ενός ρεπορτάζ.

Αποκάλυψη: Ο δημοσιογράφος σε ρόλο μάρτυρα της αλήθειας.

Η δημοσιογραφία είναι ένα επάγγελμα στο οποίο περνάει κανείς τη μισή ζωή του, μιλώντας για πράγματα που δεν ξέρει  και την άλλη μισή σωπαίνοντας για αυτά που ξέρει.

Ηenri Braud

Καταρχάς, η δημοσιογραφία μπορεί να οριστεί ως συστηματική αναζήτηση της πληροφορίας από την κατανόηση μέχρι την ανάλυση και την ένταξη της σε μια συνολική ανάλυση των πραγμάτων και επεξήγηση τους στο ευρύτερο κοινό. Ένας σωστός δημοσιογράφος, οφείλει να παρατηρήσει την είδηση έξω από τα γεγονότα, να διακατέχεται από αληθοφάνεια, κρίση, πονηριά, και δεξιότητες. Πιο συγκεκριμένα, να έχει την ικανότητα να βλέπει τα πράγματα από πολλές σκοπιές, να είναι πειστικός και ταυτόχρονα να αφουγκράζεται το κοινό συναίσθημα, να είναι απαλλαγμένος από κυβερνητικούς ελέγχους και να έχει ως στόχος την αντικειμενική ενημέρωση. Επιπλέον, οφείλει στο κοινό του να είναι εύλογα ενημερωμένος με σφαιρικές γνώσεις για το θέμα το οποίο πρόκειται να καλύψει, διότι η άγνοια πολλές φορές πιο εύκολα μπορεί να οδηγήσει στην συγκάλυψη στοιχείων.

Εντούτοις, ο δημοσιογράφος όταν καλύπτει ένα ρεπορτάζ έχει δύο επιλογές: Είτε να ακολουθήσει τη χαρασσόμενη γραμμή του Μέσου στο οποίο δουλεύει ή να λειτουργήσει με τρόπο ερευνητικό πέρα από την επιφάνεια των πραγμάτων. Για παράδειγμα, πίσω από κάθε μέσο υπάρχει ένα δομημένο, ιεραρχικό σύστημα που φιλτράρει τις ειδήσεις και επιλέγει την οπτική γωνία κάλυψης της κάθε είδησης. Αν όμως, κυριαρχήσει το πάθος και η δίψα του δημοσιογράφου για αποκάλυψη και ενημέρωση του κοινού, με οποιοδήποτε τρόπο θα προσπαθήσει,  όσο περνά από το χέρι του, να αποκαλύψει τα γεγονότα, όποιο κι αν είναι το κόστος.

 

Όπως υποστηρίξαμε πιο πάνω ο δημοσιογράφος πρέπει να είναι μάρτυρας της αλήθειας. Ο David Loyn, ένας άλλος θεωρητικός που εκθέτει άποψη επί του θέματος, ορθά  τονίζει πως «δεν υπάρχει απόλυτη αλήθεια» κι αυτό διότι μπορεί ένας δημοσιογράφος να είναι τόσο παθιασμένος με την ίδια την είδηση με αποτέλεσμα να εμπλέκεται συναισθηματικά. Για παράδειγμα, στην περίπτωση του πολεμικού ρεπορτάζ, όταν οι Αμερικάνοι εκπαιδεύουν ανταποκριτές πολέμου, για να ενσωματωθούν στο στρατό, ώστε να βρίσκονται πιο κοντά στα πραγματικά γεγονότα και να μπορούν να παρουσιάσουν ένα ολοκληρωμένο, αντικειμενικό ρεπορτάζ, στην πραγματικότητα, επηρεάζονται από το περιβάλλον γύρω τους. Ο J.Baggini όπως και πολλοί άλλοι ερευνητές, συμπληρώνουν πως η σχέση ΜΜΕ και στρατού είναι τόσο κοντινή που υπονομεύει την ικανότητα του δημοσιογράφου να μιλήσει ανεξάρτητα. Επομένως, άθελα  του δεν είναι σε θέση να μας  αποκαλύψει τα πραγματικά γεγονότα.

Συμπληρωματικά, η ταυτότητα ενός δημοσιογράφου, κατασκευάζεται μέσα στο κοινωνικό πλαίσιο που ο ίδιος ζει και εργάζεται. Όταν καλείται να κάνει ένα ρεπορτάζ,  οφείλει να περιγράψει το γεγονός, μακριά από τα δικά του πιστεύω. Όσο ρεαλιστής κι αν είναι, επηρεάζεται από τις προκαταλήψεις του και  χρωματίζει το ρεπορτάζ με υποκειμενικά στοιχεία. Εάν όμως, ισχυριστούμε ότι η πραγματικότητα παρουσιάζεται μέσα από μια φωτογραφία, ισχύει; Όχι, γιατί η φωτογραφία είναι απλά μια αναπαράσταση της συγκεκριμένης στιγμής, από μια οπτική γωνία· δεν απεικονίζει την πραγματικότητα ενός συμβάντος στο σύνολο του. Βλέπε για παράδειγμα την περίπτωση του περίφημου κορμοράνου, στον Πόλεμο του Κόλπου, η εικόνα ενός πουλιού βουτηγμένου στο μαύρο πετρέλαιο, που σύμφωνα με τα κανάλια είχε χυθεί στον κόλπο ύστερα από βομβαρδισμό στο Κουβέιτ από το Σαντάμ Χουσεΐν. Μόνο που η εικόνα αυτή, δεν αφορούσε καθόλου τα όσα συνέβαιναν στον Περσικό Κόλπο, διότι είναι ένα πουλί που δεν θα μπορούσε να είχε βρεθεί εκεί.. Βλέπουμε λοιπόν, πόσο εύκολα μπορεί ένα «αποκαλυπτικό ρεπορτάζ» να είναι επηρεασμένο από διάφορους ενδογενείς και εξωγενείς παράγοντες ή ακόμα να προέρχεται από «κατασκευή» ειδήσεων.

Η «μυθολογία της πολιτικής» , η διπλωματία και η συγκάλυψη του ρεπορτάζ .

Οι πολιτικοί και οι δημοσιογράφοι, κατά ένα περίεργο τρόπο, εξαρτώνται οι μεν από τους δε, αλλά και μισούν οι μεν τους δε.                                                               

 Arnold Bennet

Τι είναι πολιτική είδηση; Αναφερθήκαμε πιο πάνω σε πολεμικά συμβάντα απόκρυψης γεγονότων και κατασκευής ειδήσεων· ακόμα κι αυτά συμπεριλαμβάνονται στην πολιτική.  «Η καταγραφή των γεγονότων, δήλωσε ο δημοσιογράφος Πρετεντέρης, υποτάσσεται στην λογική της κομματικής σύγκρουσης και βάσει αυτής τα γεγονότα χωρίζονται σε αληθή και ψευδή». Τι εννοεί με αυτό; Ότι «η πολιτική εξουσία προσπαθεί να αντικαταστήσει τον υποκειμενισμό των ΜΜΕ με το δικό της.»

Όντως τα περισσότερα κανάλια, εφημερίδες και περιοδικά  λειτουργούν ως εργαλεία προπαγάνδας, συγκάλυψης και διπλωματίας. Καθοδηγούν τους δημοσιογράφους με συγκεκριμένες κατευθυντήριες γραμμές, ώστε να μπορούν να έχουν τον έλεγχο της σκέψης τους. Όπως συμβαίνει και σε  περιπτώσεις διπλωματικού ρεπορτάζ, απλά μεταφέρεις την εικόνα των συναντήσεων, τίποτα περισσότερο. Αυτές  οι δημοσιογραφικές συμβάσεις όμως, που ελέγχονται από την κυβέρνηση, τους εμποδίζουν να παρουσιάσουν την πραγματικότητα· έτσι έχουμε ως αποτέλεσμα τη διαστρέβλωση των γεγονότων.

Επομένως, η κάθε κυβέρνηση οφείλει να διαφυλάττει τα συμφέροντα της. Με βάση αυτά πληροφορεί το κοινό για το τι συμβαίνει, φτάνοντας στο ακραίο σημείο να σκορπίσει το πανικό και να μπλέξει καταστάσεις. Όπως λόγου χάρη, έγινε προ ημερών στην Κύπρο με την πρέσβειρα της Αιγύπτου. Όλα τα κυπριακά Μέσα έκαναν λόγο  για διπλωματικό θρίλερ εν εξελίξει, που επηρεάζει τις μελλοντικές σχέσεις Κύπρου-Αιγύπτου. Η πρέσβειρα της Αιγύπτου, έκανε το λάθος να φερθεί ανάρμοστα σε έλεγχο στο αεροδρόμιο Λάρνακας, καθώς εξύβρισε και χαστούκισε αστυνομικό, συνελήφθηκε από τις αστυνομικές αρχές. Το «αιγυπτιακό χαστούκι», ενώ έπρεπε να συγκαλυφθεί από τα κανάλια, ώστε να διαφυλαχτεί το συμφέρον της χώρας και οι καλές σχέσεις της με την Αίγυπτο, βγήκε στη δημοσιότητα με αποτέλεσμα το Υπουργείο Εξωτερικών και ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας να αναγκαστούν να ζητήσουν συγνώμη από την κυβέρνηση της Αιγύπτου, για την όλη διαχείριση της κατάστασης.

Τι γίνεται όμως σε περίπτωση που ο δημοσιογράφος έχει στα χέρια του έγγραφα εις βάρος αυτών που ελέγχουν το κράτος; Η περίφημη λίστα Λαγκάρντ, η οποία έχει απασχολήσει τον τελευταίο καιρό τα ελληνικά και ξένα ΜΜΕ και παρεμπιπτόντως «τυχαία» είχε χαθεί, είδε το φως της δημοσιότητας στις αρχές Νοεμβρίου 2012, όταν ο Έλληνας δημοσιογράφος Κώστας Βαξεβάνης, σε ρόλο Julian Assange του Wikileaks, έδωσε στη δημοσιότητα 2059 ονόματα ατόμων που έχουν τεράστια ποσά σε τράπεζα του εξωτερικού, γεγονός το οποίο δεν συνάδει με την επαγγελματική τους δραστηριότητα. Που βρέθηκαν αυτά τα λεφτά; Μήπως τυγχάνει οι περισσότεροι από αυτούς να είναι φοροφυγάδες; Ο δημοσιογράφος υποστηρίζει πως όλα τα ονόματα είναι διασταυρωμένα. Στην λίστα περιλαμβάνονται επιχειρηματίες, δημοσιογράφοι, πολιτικοί, εκδότες. Ο Βαξεβάνης επικαλούμενος το καθήκον του για δημόσιο συμφέρον, δημοσίευσε την λίστα. Την ίδια μέρα, οι αστυνομικές αρχές έσπευσαν στο σπίτι του και τον συνέλαβαν διότι καταπάτησε το νόμο περί προσωπικών δεδομένων. Εν τέλει, οδηγήθηκε σε δίκη και αθωώθηκε δηλώνοντας τα εξής «το ότι έχεις λογαριασμό σε τράπεζα δεν είναι προσωπικό δεδομένο... Υπάρχει μια ελίτ που δεν ήθελε να βγει η λίστα Λαγκάρντ στη δημοσιότητα. Παίζω πρώτο θέμα στο BBC και στο Al Jazeera και εδώ παίζω 15ο θέμα γιατί οι άνθρωποι που βρίσκονται στη λίστα τυπώνουνε εφημερίδες και έχουν κανάλια…»

Συμπερασματικά, όποια παιχνίδια κι αν παίζονται πίσω από την πλάτη όλων, ο δημοσιογράφος οφείλει να περιγράψει το γεγονός όσο το δυνατόν γίνεται μακριά από υποκειμενικές προκαταλήψεις και εμπειρίες που έχει βιώσει, ενώ ταυτόχρονα να μην  παρασύρεται από πολιτικά καθεστώτα και άτομα με ισχυρή εξουσία που επιθυμούν να κατασκευάσουν μια ψεύτική πραγματικότητα, η οποία θα εξυπηρετεί τα συμφέροντα τους. Μόνο σε περιπτώσεις που κρίνεται το συμφέρον της χώρας του, οφείλει να το διαφυλάξει. «Πολλές φορές, οι ίδιοι οι δημοσιογράφοι εύκολα μπορούν να γίνουν θύματα εξαπάτησης», είτε σε περίπτωση πολιτικού, είτε σε διπλωματικού ή πολεμικού ρεπορτάζ κι αυτό γιατί «οι πηγές είναι ελεγχόμενες», όπως έχει επισημάνει κι ο κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος του ΡΙΚ, Παναγιώτης Καπαρή. Η γραμμή ανάμεσα στην αποκάλυψη ή  την συγκάλυψη ενός ρεπορτάζ είναι πολύ λεπτή και καταλήγουμε στο ότι για κάθε περίπτωση οι παράγοντες που οδηγούν τον ίδιο το δημοσιογράφο να επιλέξει πως να αντιμετωπίσει αυτό το δίλημμα, ποικίλουν και διαφέρουν.